Orta Doğu Fay Hatları

NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg Madrid’de düzenlenen NATO’nun tarihi zirvesinin kahramanı oldu. İsveç ve Finlandiya’nın üyelik başvurularının karara bağlanacağı ve Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısına karşı oluşturulan dayanışmanın teyit edilmesinin hayati önem taşıdığı; ayrıca NATO’nun yeni stratejik vizyon belgesinin kabul edileceği tarihi toplantının fiyaskoyla sonuçlanması Stoltenberg’in düzenlediği üçlü toplantıyla önlendi.

Zirve toplantısından birkaç hafta önce Türkiye’nin, terör örgütlerini destekledikleri ve silah/askeri malzeme ambargosu uyguladıkları gerekçesiyle, İsveç ve Finlandiya’nın üyelik başvurularını onaylamayacağını açıklaması İttifak içinde kaygı yaratmıştı. Zira, Türkiye’nin son dönemeçteki beklenmeyen hamlesi, Rusya’nın uluslararası hukuku hiçe sayarak ve Avrupa güvenlik mimarisini tehdit ederek Ukrayna’yı işgale girişmesi karşısında Batı blokunun oluşturduğu uzun yıllardır görülmeyen kenetlenmeye zarar verecek boyuta ulaşabilirdi. Dolayısıyla, bu meselenin NATO zirvesi başlamadan mutlaka çözülmesi gerekiyordu.

ABD öne çıkmadan devredeydi

ABD, ön plâna çıkmaksızın, sessiz diplomasiyle derhal devreye girdi. Süreci yönetmesi için Stoltenberg’in önünü açtı. Genel Sekreter, Madrid Zirvesine kadar geçen sürede, Türkiye’nin, İsveç ve Finlandiya’dan beklentilerinin meşru ve anlaşılır olduğunu her vesileyle, defalarca dile getirdi. Böylece, Stoltenberg, Türkiye nezdinde hem yatıştırıcı hem güvenilir ve saygın bir kolaylaştırıcı konumu kazandı.

İsveç ve Finlandiya’nın perde gerisindeki muhatabı, bu ülkelerin liderlerini kısa süre önce Vaşington’dan ağırlayarak görüşen Başkan Joe Biden oldu. Biden, Atlantik ötesindeki yakın müttefiki Birleşik Krallık’ı da yanına alarak, İsveç ve Finlandiya’yı, olası Rusya saldırısına karşı ikili düzeyde savunma güvenceleriyle rahatlattı. Bu suretle, iki aday ülkenin temel beklentileri daha NATO üyesi olmadan karşılandı.

Bu sırada, ABD başta olmak üzere önde gelen NATO müttefiklerinin açıklamalarında gayet ölçülü, sakin, dengeli ve özgüvenli üslubu dikkat çekiyordu. Bu açıklamalar da bir taraftan meselenin köpürtülmesini önlerken, diğer yandan Stoltenberg’in Türkiye ile İsveç ve Finlandiya arasında zirve öncesinde toplantı düzenlenmesi çabalarını destekledi.

Biden’dan Erdoğan’a: ânı yakala

NATO kanadından gelen son hamle, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın kendisiyle yüz yüze görüşme isteğini bilen Başkan Biden’ın Zirve toplantısının hemen öncesinde Erdoğan’ı telefonla araması oldu.  Buna dair Beyaz Saray açıklamasında, Biden’ın, “Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin transatlantik güvenliği üzerinde yarattığı sonuçları ve terörizm gibi diğer tehditleri” ele almak üzere Erdoğan’la Madrid’de görüşebileceğini söylediği kaydedildi. Öte yandan, The New York Times’da, Amerikan heyetinde yer alan ve ismini açıklamak istemeyen bir yetkiliye atfen bildirildiğine göre, Başkan Biden, bahse konu telefon görüşmesinde Erdoğan’dan ‘ânı yakalamasını’ da istedi. Görünen o ki, Cumhurbaşkanı Erdoğan da Biden’ın ‘ânı yakala’ telkinine bigâne kalmamayı tercih etti.

Türk heyeti Madrid’e varır varmaz, Stoltenberg’in zeminini hazırladığı, Türkiye-İsveç-Finlandiya üçlü görüşmesi başladı. İki saatten fazla sürdüğü belirtilen müzakereler “Üçlü Muhtıra” olarak adlandırılan mutabakat belgesinin imzalanmasıyla sonuçlandı.

ABD: sonuç almayacaksak görüşmeyebiliriz

Müzakereler henüz başlamışken, ABD çevrelerinden basına bir haber sızdırıldı. Birçok kişinin gözden kaçırdığı bu haberde, üçlü zirveden sonuç çıkmadığı takdirde Biden’ın, Cumhurbaşkanı Erdoğan’la görüşmeyebileceğine işaret ediliyordu. Başka deyişle, görüşme koşullu hale getirilirken, içeriği Rusya’nın Ukrayna’yı işgali zemininde transatlantik-Avrupa güvenliğiyle sınırlanıyordu. ABD bu taktik hamlesiyle, üçlü görüşmeden behemehal sonuç çıkmasını sağlamanın yanı sıra Erdoğan’ın Biden’la yüz yüze görüşmesinde İsveç ve Finlandiya konusunda ilave pazarlıklara girmesinin önünü kesmiş oldu.

Neticede, gelişmeler ABD’nin çizdiği senaryoya uygun cereyan etti. Stoltenberg üçlü görüşme sürecini başarıyla yönetti. ABD, İngiltere ve muhtemelen Almanya’nın dahliyle, İsveç ve Finlandiya’yı tatmin edecek güvenceler verilmesini sağladı. Türkiye, iç kamuoyu nezdinde vetosunu çekmesinin gerekçelerini izahta kullanabileceği ‘güvenceler’ elde etti.

Üçlü Muhtıranın en önemli yanı

Tarafların kendileri bakımından ‘ben kazandım’ diyebileceği unsurlar içeren ve bilinçli şekilde yapıcı muğlaklıkla kaleme alınan; örneğin yüzeysel yaklaşımla eşanlamlı sayılabilen, ancak birbirlerinin ikamesi olmayan ‘shall’ (bağlayıcı) ve ‘will’ (ihtiyari) gibi fiillerden ikincisinin seçilmesi gibi İngilizce yazım inceliklerine dikkatlice bakıldığında çok önemli nüanslı yorumlara yer veren Üçlü Muhtıra, Madrid’deki tarihi zirvenin başarısızlıkla sonuçlanmasının engellenmesini sağladı.

Bu itibarla, Üçlü Muhtıra, hukuki ve teknik bakımdan imzacı taraflar açısından dahi mutlak bağlayıcılığı olduğu ileri sürülebilecek bir belge değildir. Dolayısıyla, İttifakın diğer tüm üyelerini de bağlamaz. Metinde yer verilen yazım inceliklerinin icbar edici bağlayıcılığı yetkin hukukçuların yorumlarına açıktır. Ancak, bizatihi bir metnin mevcudiyeti NATO müttefiki ülkeleri politikalarını belirlerken özenli ve dikkatli olmaya teşvik eder. Bu yönüyle, ahlaki ve ilkesel bakımlardan ağırlığa sahiptir.

Türkiye’nin Batı aidiyeti

Ezcümle, tarihi zirveyi başarısızlıktan kurtaran böyle bir belgenin ortaya çıkması önemlidir. Üç tarafın muhtıra hükümlerini uygulama konusunda etkin iş birliği yapılmasına dair taahhütlerine ne ölçüde sadık kalabileceklerini şimdiden kestirmek hayli güç görünüyor. Ancak, belgenin NATO dayanışmasının ve Türkiye’nin Batı aidiyetinin teyidine ve korunmasına olanak veren tarihi niteliğini vurgulamakta yarar görüyorum.

Kısa vadede mevcut koşullardan beslenen ilişkilerde köklü değişikliğe yol açmasa da, muhtıra, Biden görüşmesinde verilecek fotoğrafla birlikte, hükümetin iç politikada kullanımına elverişli malzeme oluşturacaktır. Hatta, bu malzeme o denli önem taşıyabilir ki, örneğin Madrid Zirvesi’nin kapanışında İspanya’nın ev sahipliğinde verilecek ‘gayrı resmi’ akşam yemeğine —Türkiye’nin itirazını geri çekmesiyle— Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin “NATO üyesi olmayan AB ülkesi” sıfatıyla davetinin olanaklı hale gelmesini bile göz ardı etmemize yardımcı olabilir.

F-16 mesajları

Tercüme dahil bir saati aşkın süren Erdoğan-Biden görüşmesi üzerinde de durmak gerekir. Bu görüşme, beklendiği üzere, iki lider arasında sıcak mesajların değişimine vesile oluşturdu. Heyetler arası görüşmede Erdoğan, “ülkemize elimiz dolu ve tam anlamıyla tatmin olmuş şekilde dönüyoruz” diyerek memnuniyetini dünya kamuoyuna açıkladı. Görüşmenin öncesinde, Türkiye’nin F-16 modernizasyon talebinin en önemli gündem maddesi olacağı Türk kaynaklara atfen yabancı basın tarafından duyurulmuştu. ABD’nin cevabı da aynı yolla görüşme öncesinde geldi. Pentagon’un mukabil açıklaması Türkiye’nin beklentilerini karşılamaya dönük olumlu işaretler içeriyordu. F-16 meselesinin modernizasyon ve/veya satın alma yoluyla halli, görüşmenin ölçülebilir somut bir neticesi olabilir.

Her zaferin bir bedeli var

Bu durumda, Rusya-Ukrayna savaşının ön plana çıkmasının yarattığı koşullarda, Cumhurbaşkanı Erdoğan iç kamuoyunda özellikle kararsız seçmeni cezbetmek için kullanabileceği malzemeye kısıtlı da olsa kavuşmuş görünüyor. Erdoğan, bu malzemeden sonuna kadar yararlanmak isteyecektir.

Rusya’nın Ukrayna’ya saldırmasıyla küresel çapta ortaya çıkan olağanüstü şartlar, Avrupa ve ABD’yle hızla bozulan ilişkileri ve ekonomik bakımdan içinde bulunduğu sıkıntılar göz önüne alındığında, Türkiye’nin, İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliğini uzun süre engelleyebilecek bir etkisi olabileceğini varsaymak yanlış olurdu. Durum böyle olmakla birlikte, Madrid Zirvesi’nin, Türkiye’nin emsalsiz jeostratejik konumunun ülkemize verdiği imkanların bir çırpıda gözden çıkarılamayacağını ortaya koyduğunu söyleyebiliriz. Fakat, sanılanın ya da savunulanın aksine, her “zafer”in muhakkak ve kaçınılmaz bir bedel üretebileceğini not etmemizde sanırım büyük yarar olacaktır.

Fransa’da Ulusal Meclis seçimlerinin ikinci turu 19 Haziran 2022 tarihinde tamamlandı. Cumhurbaşkanı Macron’un MoDem ve Horizon gibi partilerin katılımıyla oluşturduğu ‘Ensemble’ (Birlikte) ittifakı yüzde 38,6 oyla 577 sandalyeli Ulusal Mecliste ancak 245 milletvekili çıkarabildi. Ensemble ittifakı Ulusal Mecliste mevcut siyasi partiler arasında birinci sıradaki yerini korumakla birlikte mutlak çoğunluğu kaybetti.Ensemble ittifakının, salt çoğunluk olan 289 oya ulaşması için 44 milletvekilinin desteğine ihtiyacı var.

Melenchon liderliğindeki sol ittifak NUPES, 142 milletvekiliyle Ulusal Meclisteki en güçlü ikinci grup haline geldi. Üçüncü sırayı ise Marine Le Pen’in aşırı sağcı Ulusal Birlik (RN) partisi aldı. Ulusal Birlik partisi büyük bir başarı elde ederek sandalye sayısını 89’a yükselti ve böylece ilk kez Ulusal Mecliste grup kurma imkanını kazandı. Yorumcular, bu durumun Fransa’nın ve Avrupa’nın geleceği açısından ne anlama geldiğini tartışıyor.

Beş yıl önce Büyük Britanya Brexit yönünde oy kullanmışken, İtalya popülizm ile boğuşurken, Almanya’da Bundenstag’a II.Dünya savaşında sonra ilk kez neredeyse 100’e yakın aşırı sağ milletvekili seçilirken Fransa, En Marche hareketinin lideri Avrupa entegrasyonunu destekleyen, merkez ve liberal siyasi görüşlere sahip Macron’u Elysee Sarayına taşıyarak farklılaşma göstermişti.

Fransa, 1958 yılında 5. Cumhuriyet ile birlikte ‘başkanlık’ ve ‘parlamenter’ sistemi birleştirip Cumhurbaşkanının hayli güçlü olduğu (yarı başkanlık) bir sistem kurdu. Ancak, 5. Cumhuriyet Anayasasının, güçlü bir yürütme tesis ederken güçler ayrılığına da çok kuvvetli vurgu yaptığı bilinen bir gerçek. Hal böyle olmakla birlikte, Macron’un tüm gücü Elysee Sarayında topladığı, devlet kurumlarını devre dışı bıraktığı ve sivil toplumla yani halkla irtibatını kopardığı yönünde yoğun eleştiriler var. Fransa’dan gelen yorumlara bakıldığında seçim sonuçları, Macron’un halkına tepeden bakan, ihtiyaç ve itirazlarına kulağını tıkayan  şahsileşmiş yönetim tarzına tepki niteliği taşıyor. Fransa sonuç olarak yarı başkanlık sistemiyle yönetilse de bir parlamenter demokrasi. Görünen o ki Fransız halkı yönetici seçkinlerine ciddi bir tepki ortaya koyarak Elysee Sarayının iktidarın merkez üssü olması durumuna son vermek istedi.

Nisan 2022 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ikinci turda aşırı sağcı Le Pen’e karşı Macron’u destekleyen Fransızlar açık ara ile Macron’u Cumhurbaşkanı seçmişti. Ancak, Ulusal Meclis seçimlerinde yukarıda değindiğim gerekçelere bağlı olarak bu kez Macron’a faturayı kestiği anlaşılıyor. Bu sonuçlar, kuvvetler ayrılığının Fransızlar açısından arzettiği önemi ortaya koyması bakımından da ilginç. Seçmen, Macron’a Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde vermiş olduğu desteği Ulusal Meclis seçimlerinde dengelemiş oldu. Böyle bir gelişme ilk kez François Mitterand’ın Sosyalist Partisi’nin iktidara geldiği 1988 yılında yaşanmıştı. Ancak, Sosyalistlerin Ulusal Mecliste salt çoğunluğu yakalamaları için aradaki farkın çok az olması nedeniyle muhalefetle yapılan görüşme ve pazarlıklar neticesinde yasaların geçmesi sağlanabiliyordu. Fransa son yirmi yıldır ilk kez Cumhurbaşkanının Ulusal Mecliste mutlak çoğunluğa sahip olmamasına şahit oluyor.

Aşırı sağ ve sol Ulusal Mecliste sandalye sayısının yarısını kontrol edecek duruma geldi. Anti Amerikancı ve Nato karşıtı, AB’yi sorgulayan ve Kremlin muhibbi olarak tanınan Melenchon muhalefetin lideri konumuna gelmiş durumda. Melechon belli politikalardaki fikir ayrılıklarına rağmen seçimlerde komünistleri, sosyalistleri, yeşilleri tek bir çatı altında toplamayı başardı. Ancak, seçimlerden sonra ittifakı oluşturan partiler Melenchon’un ittifakın Ulusal Mecliste NUPES çatısı altında tek bir grupla temsil edilmesi önerisini kabul etmediler.

Macron seçimlerde Fransa’da toplumda görülen derin kutuplaşmanın üstesinden gelmeyi başaramadı. Seçim sonuçları, sokaklarda artık Sarı Yeleklilerin gösterilerine şahit olunmasa da halktaki öfke ve kırgınlığın artarak devam ettiğini yansıtıyor. Fransızlar Macron’un geçtiğimiz 5 yıllık görev süresinde sorunlarına çözüm bulmak bir yana uyguladığı politikalar sonucu bu sorunların giderek derinleşmesine neden olduğuna inanıyorlar.

Macron’un Ulusal Meclisten yasa geçirebilmesi için bundan sonra ortaklıklara ihtiyacı olacak. Önümüzdeki beş yılın,süreyi tamamlamayı başarır ve anayasal yetkisini kullanıp parlamentoyu feshetmezse, zor geçeceğinin işaretleri şimdiden ortada.

Macron bu durum karşısında yasa geçirebilmek için daha fazla mücadele etmek ve müzakere yöntemiyle bir orta yol bulmak zorunda kalacak. Bir önceki Cumhurbaşkanlığı dönemindeki tutumu dikkate alındığında Ulusal Meclisteki diğer siyasi partilerle diyalog ve müzakereye açık olmadığı yönünde bir intiba mevcut. Bazı yorumcular, Parlamentoda Macron’un partisi LREM’in (La Republique En Marche) çoğunluğa sahip olması nedeniyle kendi milletvekilleriyle dahi diyalog kurmadan talimat verir bir şekilde yasaların geçmesini sağladığını ifade ediliyorlar. Macron’un ne diğer siyasi parti yöneticileriyle, ne milletvekilleriyle, ne yerel yöneticilerle, ne sendikalarla ne de sivil toplum örgütleriyle istişarede bulunmadan yönetmeyi tercih ettiği getirilen eleştiriler arasında önemli yer tutuyor. Bu durumun, seçmenlerin, Macron’un aşırı merkeziyetçi bir şekilde ülkeyi yönetmesine son vermek için harekete geçmelerine neden olduğu ifade ediliyor. Fransızların, ‘şaraba su katmak’ olarak tanımladıkları müzakere ve diyalogla orta yolun bulunmasına Macron’un itibar etmemesine tepki gösterdikleri anlaşılıyor. Seçimlerin sonucunun ortaya koyduğu gerçek Fransızların Macron’un yetkilerini sınırlamak güdüsü ile hareket ettiğini gösteriyor. Macron’un, bu yeni döneminde geçmişte uyguladığı yöntemlerle ülkeyi yönetemeyeceği genel kabul gören bir kanaat. Nitekim, seçimlerin hemen akabinde, seçim sonuçları ve parlamento gerçeğine bağlı olarak ülkeyi kolektif bir şekilde yönetmeyi öğrenmeliyiz açıklamasını yapmak zorunda kaldı.

Macron’un  Ensemble ittifakının Ulusal Mecliste salt çoğunluğu kaybetmesi, emeklilik yaşının 62’den 65’e çıkarılması, vergi indirimleri, satın alma gücünü artıracak önlemler, eğitim gibi alanlarda seçim vaatleri arasında yeralan kritik reformların kabul edilmesi için diğer partilerin desteğine ihtiyaç duyulması sonucunu ortaya çıkardı.

Macron’un parlamentoda işbirliği açısından güvendiği ve nispeten benzer siyasi görüşleri paylaşan 64 milletvekili ile temsil edilen Cumhuriyetçiler (LR) ise herhangi bir koalisyona karşı olduklarını ve muhalefette kalacaklarını ancak Ulusal Meclise sunulacak yasalara göre değerlendirmelerini yapıp yapıcı bir muhalefet sergileyeceklerini açıkladılar.

Fransa’yı siyasi belirsizliğin beklediğine kesin gözüyle bakılıyor. Macron’un Ulusal Mecliste gerek aşırı sağ gerek aşırı sol partilerin yoğun muhalefetiyle karşılaşacağı ifade ediliyor.  Bununla birlikte, sol ittifakı oluşturan partilerin tek bir blok halinde hareket etmeyip münferit politikalar izlemeleri de ihtimal dahilinde. Nitekim, Komünistler Ulusal Meclise sunulan her yasayı tek tek değerlendirerek tutum belirleyeceklerini açıkladılar.

Siyasi çekişmeler Fransa’yı yönetilemez duruma getirdiği ve gerekli reformların yapılamadığı bir ortama sürüklediği takdirde önümüzdeki ilk baharda Macron’un anayasal hakkını kullanarak parlamentoyu feshederek seçimleri yenileyebileceği konuşulan seçenekler arasında. Böyle bir gelişme olduğu takdirde, seçmenin Fransa’yı siyasi kilitlenmeden kurtarmak ve reformların önünü açmak için Macron’a desteğini artırabileceği ileri sürülüyor.

5 Temmuz tarihinde parlamentoda yapılacak yeni hükümetin güven oylamasından çıkacak sonuç bir bakıma geleceğin işareti olacak. Muhalefette yeralan siyasi partilerin siyasi çekişmeler nedeniyle Fransız halkının yararına olan yasaların çıkarılmasını engellemeleri seçmenler nezdinde bu partileri zor duruma sokacağından bazı temel reformların yapılacak pazarlıklar neticesinde Ulusal Meclisten geçirilmesi de ihtimal dahilinde. Bu arada, parlamenter demokrasiyi güçlendirmesi ve Fransız halkına sesinin daha fazla duyulduğunu hissettirmesi bakımından seçim sonuçlarını yararlı görenlerin de sayısı da az değil.

Yeni Ulusal Meclisin oluşumu zayıflamış olan pozisyonu nedeniyle Macron’un uluslararası meselelerden ziyade iç siyasi krizlere odaklanmasına sebebiyet verebilir. Merkel’in geçtiğimiz yıl görevden ayrılmasıyla birlikte Avrupa’nın liderliğine soyunan Macron’un iç siyasi çekişmeler ve pazarlıklar oldukça zamanını alacağa benziyor.  Avrupa’nın geleceğine yönelik bazı hamlelerinde Macron, AB’ye şüpheyle yaklaşan Melenchon ve Le Pen’in   muhalefetiyle karşılaşacaktır. Ancak, yarı başkanlık sisteminde önemli ölçüde yetki sahibi olduğu dış politika alanında eli nispeten daha rahat. Buna rağmen, dış politika tercih ve kararlarına meşruiyet kazandırmak için Ulusal Meclisin desteğine ihtiyaç duyacaktır.