İhalar/Sihalar Hava Üstünlüğü/Hava Hakimiyetinde Sihirli Değnek Mi?

2019 yılı sonunda patlak verip, 2020 Mart’ında DSÖ tarafından ilan edilen pandeminin 2020’de küresel işbirliğine dayalı bir anlayış geliştirmesi umuluyordu. Salgına karşı küresel çaptaki çabaların, iklim değişikliğinin doğurduğu olumsuz sonuçlara karşı mücadele eşliğinde dayanışmayı ön plana çıkarıp, nispeten olumlu bir güvenlik ortamına yol açabileceği beklentisi gündemdeydi.

Süreç, beklenti ve temenniler temelinde ilerlemedi. Uluslararası güvenlik ortamını etkisi altına alan ihtilaflar, çatışmalar ve rekabet umulduğu ölçüde yatışmadı. Stratejik rekabetin dip dalgaları pandemi koşullarına rağmen debisini korudu. ABD-Çin çekişmesi yeni boyutlar kazandı. 2014 yılından bu yana sicili yeni yaralar alan Rusya ile Batı dünyası arasındaki ihtilaflar zinciri son bulmadı. Geniş Ortadoğu ve Kuzey Afrika kuşağında yeni sarsıntılar ve çatışmalar su yüzüne vurdu. 2021 Aralık ayında Libya’da yapılacak genel seçimlerin Kuzey Afrika havzasında ve ötesinde nasıl sonuçlar doğurabileceği mercek altına alındı. Dolayısıyla, sistemik rekabetin Afrika olsun, Latin Amerika olsun yansımaları oldu. 2021 yılına girildiğinde dünya gündemine kalan miras buydu.

2021 yılı Ocak ayında ABD’de Biden sancılı bir süreç sonunda işbaşına geldi. Yeni Başkan görevi devralmadan ABD Kongre binasına aşırıcı Trump taraftarlarının yer aldığı bir güruhun yaptığı baskın hafızalarda kolayca silinmeyecek izler bıraktı.

Biden’ın ifadesiyle ‘Amerika geri dönmüştü’; diğer küresel aktörler bir nebze de olsa rahat nefes aldıklarını düşündüler. ABD’nin Paris İklim Sözleşmesine yeniden taraf olması, 2021 Şubat ayında Yeni START Antlaşmasının süresinin uzatılması, ABD dış politikasında çoktaraflılığa yöneliş, transatlantik ilişkilerin önceleneceğine dair umutlar yeşermeye başlamıştı. Acaba ABD, ‘hür dünyanın’ liderliğine yeni bir anlayışla geri mi dönüyordu sorusu zihinleri meşgul etmeye başlamıştı.

2021 Nisan ayında yeni ABD yönetimi kendine dönük geleceğe dair beklentileri köreltecek bir karar açıkladı: Biden, NATO bünyesinde yeterli danışmalar yapmadan 11 Eylül tarihine kadar Afganistan’daki kuvvetlerini geri çekeceğini ilan etti. Bu tarihi bilahare öne çekti. Sürecin son halkası olan çekilme hazin ve unutulmayacak görüntülere sahne oldu. Transatlantik camia içinde ilk çatlak bu nedenle patlak verdi. Ancak, piyesin perdeleri  daha kapanmamıştı.

Bir dizi zirvenin gerçekleştiği 2021 Haziran’ındaki etkinliklerin ortaya çıkardığı nispeten olumlu iklim, Afganistan’daki fiyasko üzerine 2021 Eylül ayında arka arkaya ilave darbeler aldı. Önce Eylül ortasında ABD-İngiltere-Avustralya arasında Çin’e karşı üçlü bir savunma paktı (AUKUS) oluşturuldu. Başta Avustralya’yla denizaltı modernizasyon projesi son bulan Fransa bu gelişmeye tepki koydu. Çin, bunu Hint-Pasifik bölgesinde kendine karşı Soğuk Savaş başlatıldığı yönünde algıladı.  AUKUS’un hemen ardından Vaşington’da QUAD (ABD, Hindistan, Japonya ve Avustralya) zirvesi düzenlendi. Zirve sonunda yayımlanan kapsamlı bildiri ABD’nin ilgi odağının artık Hint-Pasifik bölgesine kaydığını bir kez daha teyid etti.

Transatlantik bünyede filizlenen görüş ve algı farklılıkları AB’nin stratejik otonomi arayışına hız ve ivme kazandıran bir iklimin ortaya çıkmasına neden oldu. Bu atmosferde Almanya’da sosyal demokratların öncülüğünde yeni bir koalisyon hükümeti kuruldu. Almanya’nın, AB’nin stratejik otonomi arayışına farklı bir ruh getirip getirmeyeceği merak uyandırdı. Yılın son çeyreğinde Manş denizindeki balıkçılığa dair haklarla ilgili olarak Fransa ile İngiltere arasında patlak veren ihtilaf da gündeme damga vuran olaylar arasında yer aldı.

‘Doğu Cephesi’nde de ilişkiler gerildi. 2021 Nisan ayında Rusya-Ukrayna arasındaki kriz alevlendi. Diplomatik çabalar sonucu olası bir çatışmanın eşiğinden dönüldü. Buna paralel olarak Karadeniz’de sular ısındı. Rus ve NATO donanma ile hava unsurları Karadeniz’de karşı karşıya geldi. ABD’nin temelde Rusya ve Çin’i bölgede çevrelemek/dengelemek/caydırmak için Yunanistan’a yaptığı askeri yığınak Türkiye başta olmak üzere bölgede endişe yarattı. Karadeniz’deki ve bölge kaynaklarının paylaşımına dayalı çatışan çıkarlar dolayısıyla Doğu Akdeniz’deki gerilim dinmedi. Türkiye’nin de müdahil olduğu gövde gösterileri ayyuka çıktı, ipler iyice gerildi.

2021’in son çeyreğinde Rusya-Ukrayna gerilimi yeni bir aşamaya geldi. Rusya’nın, Ukrayna sınırı boyunca yaptığı geniş çaplı askeri yığınaklanmaya odaklanan kimi analistler, 2022’de Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesi senaryosuna ağırlık vermeye başladılar.

2021 yılı, uluslararası güvenlik gündemini derinden sarsan gelişmelere beşiklik etti. 2022 yılında barış, huzur ve istikrar beklemenin gerçekçi bir zemini bulunmadığı görüldü Üç ana kutup arasındaki stratejik rekabetin ve buna bağlı gelişmelerin yeni boyutlar kazanarak sürdüğü bir ortamda 2021’in ilk aylarında Türkiye’deki mevcut iktidar çevrelerinin Batıya yönelik söylemlerinde nispeten yumuşak tonlar belirdi. 2020’nin hararetli söylemleri ve sahada sergilenen sert güce dayalı eylemleri yerlerini hem bölgede hem ötesinde daha sakin sayılmaya müsait  bir çizgiye bıraktı.

Uzun bir dönem ertesinde artık ‘yerimiz Avrupa, rota yeniden NATO müttefikliğiydi’. 2021’in ilk çeyreğinde Türkiye’nin ‘demokrasi, insan hak ve özgürlükleri ve hukuk devleti’yle olduğu varsayılan bağlarını kuvvetlendirecek reformlar açıklandı. Bu reformlar açıklanırken Türkiye’nin öncülüğünde hazırlanan kadına ve aile içi şiddete karşı İstanbul Sözleşmesinden tek taraflı bir kararla çekilmek ihmal edilmedi! Artık reformların yönü ve amaçları konusunda şüphe kalmamıştı! 2021 Temmuz ayında ‘Taliban’ın sahip olduğu değerler/inanç sistemi ile aramızda fark bulunmadığının’ resmen ilan edilmesi birkaç ay önce açıklanan reformların niteliği üstüne tüy diken bir söylem olarak belleklerde yerini aldı.

Türkiye’nin bölge ülkeleriyle olan ilişkilerini normalleştirmeye dönük girişim ve ziyaretlere tanıklık ettik. Bu çabalar Türkiye’nin bölgedeki Don Kişot veya Deli Dumrul rolünün son bulup bulmayacağı hususunda henüz somut bir tablo ortaya koymadı. Uzun yıllar kanlı bıçaklı olduğumuz BAE prensinin son yaptığı ziyarette nelerin alınıp verildiğini de tam olarak anlamadık. Altına imza atılan onca mutabakat metninin Türkiye’ye ne getirip götürdüğünün zaman içinde daha net görüleceği anlaşıldı.

ABD ile olan başta S 400/F 35 krizinin ne yöne evrilebileceği meselesi de muğlak kaldı. Papaza kızıp, Putin’le birlikte oruç bozulmak üzereyken ABD’den 40 F 16V tipi muharip uçak ve 80 F 16 için modernizasyon kiti satın almak istediğimiz açıklandı. Bu bağlamda G20’nin Roma Zirvesinde Türkiye-ABD Devlet Başkanları ikili görüşmesinden somut bir sonuç değil, bir sürecin başlangıcı ortaya çıktı. F 16 satışı ABD Kongresindeki Türkiye karşıtlarını da harekete geçirdi.

2021 yılı boyunca da Çin’in Uygur Türklerine karşı olan mezalimi hususunda sus pus olundu. Halbuki 2009 Temmuz’unda Uygur Türklerinin ‘adeta bir soykırıma’ tabi tutulduğu yönündeki resmî açıklama belleklerden silinmemişti. Ekonomi dar koridorlara sürüklenince Çin’den gelmesi beklenen maddi katkılar karşısında el kol bağlanmıştı.

Sağlam bir eksen ve yönden mahrum kalan Türk dış ve güvenlik politikası, 2021 yılında da zamanın ruhuyla bağdaşmayan, bölgesel ve küresel ölçekte güncel gelişmeleri çağdaş değerler üzerinden okuyamayan ve bu kapsamdaki ulusal çıkarları iç politikaya endeksleyen bir anlayışla yönetildi. Kurumsal diplomasi yine dışlandı. Güncel tepkilere dayalı dış ve güvenlik politikasını sarmalayan yalnızlık çemberi aşılamadı.

Uzun tarihimizin imbiğinden süzülüp gelmiş, Cumhuriyetle birlikte rotası ile ilke ve esasları belirlenmiş yoldan sapıldığında önümüze çıkan ağır tablo bellidir. Bu tablodan uzaklaşmanın çaresi Büyük Önder Atatürk’ün bizlere miras bıraktığı müktesebatın üzerine yeniden inşa edilecek bir yol izlemekle mümkündür.

Atatürkümüz üzerine değişik bir kitap: Atatürk / Anatürk (Alfa, 2011). Vamık D. Volkan ile Norman İtzkowitz yazmışlar. Volkan’ı üst düzey hekim ve ruh bilimci olarak tanıyoruz. İtzkowitz de tarih ile psikanalizi harmanlayan bir bilim adamı. Ruh bilimleri insanın içini okuma sanatıdır. Kişiyi karşına alıp konuşmak bu sanatın uygulamasında en iyi yöntemdir. Bu olamıyorsa, kitaplar, anılar, tanıklıklar yoluyla kişinin ruhunu okumaya çalışılabilir. Volkan ile İtzkowitz’inki bu türden bir girişim. ‘Atatürk’ün iç tarihini yazma girişimi de denebilir.

Psikanalize göre, anne – baba – oğul üçgeninde başlar olağan öykü. Oğul anneye yakınlaşmada babayı rakip görür, baba otoritesine karşı durururken onun yerine geçmek de ister. Öyleyse baba – oğul ilişkisi belirleyici olacaktır. Hitler annesini taparcasına severmiş, ama babasından Allah’ın her günü dayak yermiş. Sonuç ortada: bağırdı çağırdı, milyonların canına okudu, gene de babasından hııncını alamadan gitti. Atatürk için, tersine, baba, daha sonra öğretmeni, olumlu model. Babaya benzeme eğilimi daha  güçlü oluyor o zaman. Çağına göre ilerici baba ve öğretmen, Atatürk’ün zihninin yolunu açmışlar. Babanın erken ölümü de babanın yerine geçmeyi zorunlu kılmış. Anasını, bacısını korumak artık onun görevi. Yazarlara göre Atatürk’ün kişilik evriminde püf noktası burası. Anneyi koruma güdüsü zamanla diğer insanları, giderek ulusu kapsayacak şekilde gelişmiş. Atatürk, Namık Kemal’in “… Vatanın bağrına düşman dayamış hançerini / Bulunmaz kurtaracak bahtı kara maderini” dizelerini okurken, ikinci dizeyi “bulunur kurtaracak bahtı kara maderini” diye değiştirmiş. Demek ki, anneden vatana, zamanla, koruyucu, onarıcı, kurtarıcı bir kişilik yapısı oluşmuş, oğuldan ataya. Belki de askerliği seçmesinin nedeni de bu: daha iyi koruyucu olmak. Oysa dindar annesi onun imam olmasını istemiş.

Neye niyet, neye kısmet!

Yazarlar Atatürk’ün başta annesi olmak üzere, kadınlarla ilişkisini ayrıntılı incelemişler. Zübeyde Hanımın oğlunu geliniyle kolayca paylaşamayacak etkili bir ana olduğu anlaşılıyor. İkinci bir evlilik yapmayıp oğluna sürekli yakın kalsaydı onun üzerindeki etkisi ne olurdu, Atatürk’ün yaşam çizgisi değişir miydi? Atatürk’ün üvey babasıyla ilişkileri de en azından bu kitapta sorular içinde bırakıyor okuru. Atatürk’ün ilişki kurduğu kadınlar arasında gönlüne en yakın olanı hangisiydi? Ben Corinne olduğunu düşünüyorum. Fikriye, Atatürk’ün özel tarihinin bence en trajik kişisi. Onun hayatını ancak Tolstoy’un yazabileceği canlı bir roman olarak görürüm hep. Latife Hanımın ölümüne (dek) suskusu ne kadar soyludur! Artık birçok sorunun yanıtı Tarihin sfenksine emanet. Atatürk, manevi oğlundan daha çok Zübeyde hanıma göz kulak olmasını beklerken manevi kızlarının çağdaş Türkiye’nin örnek yurttaşları olarak yetişmelerini istemiş. Son kızının adının Ülkü olması raslantı değil. Atatürk’ün manevi kızlarına yönelik tavrı ataerkil bir koruyuculuktan öte, kadını erkekle eşitlik konumuna getirme amacını taşımıştır. Ülküsü bu olan bir önderin ülkesinde kadınla erkeğin eşit olmadığını söyleyenlerin seçim kazanabilmeleri toplumumuz açısından varoluşsal bir çelişki değil midir?

Atatürk gibi müstesna, güçlü bir kişi hayatını, kendini bir başkasıyla paylaşabilir miydi? Kısa ömrünün son dönemlerinde, Çankaya’da canının sıkıldığı günlerde böyle bir paylaşıma gereksinim duyduğu kanısındayım. Gel gör ki, insan yazgısının belirleyicilerinden biri de kişilik yapısıdır. “Ben yalnız ve müstakil bulunmayı daima tercih etmiş ve sürekli olarak öyle yaşamışımdır.” diyen bir kişidir Atatürkümüz. Bu tür kişiler kendi kendine yeterli olur, toplumdan kolayca uzaklaşıp kurdukları özel dünyada rahatça yaşayabilirler. Bunu yapabilmek için kişiliğin toplumsal, tarihsel boyutlarını bastırmak gerekir elbette. Atatürkümüz ters yönde ilerlemiş. Bence askerlik eğitiminin etkisiyle kişiliğinin toplumsal, tarihsel boyutlarını bastırmak yerine geliştirmiş. Toplumunu, ülkesini kendi içinde duyumsar olmuş. Yalnızlığı sevse bile kendi içinde çoğullaşmış. Yoksa “Ben mi getirdim memleketi bu hale? Bana ne kardeşim?” der, kendi kozasını örer, oradan da ahkâm keserdi. Atatürk’ün izlediği çizgi, kişiliğinde bulunduğu anlaşılan kurtarıcı olma güdüsünün ötesinde yurtsever bir aydın sorumluluğunun en yüce örneğidir.

Psikanaliz bilinçli seçimlerden çok bilinçdışı belirleyenler üzerinde durur. Atatürk sürekli kendini aşma çabası içinde olan insandır. Bu da belki iyi babadan daha iyi olmak ya da kötü babayı alt etmek güdüleriyle açıklanabilir, ama ben Atatürk’ün kendini aşa aşa yaşamayı bilinçli seçtiğini düşünüyorum. Sıradan, giderek yoksul bir Osmanlı ailesinden yola çıkarak yeni bir devlet kuruculuğuna varan bir insandan söz ediyoruz. Askeri okula girmesinden son günlerine kadar Atatürk hep kendini geliştirmenin, daha iyi daha çok yapabilmenin peşinde olmuş, yeniliğe de yengiye de doymamıştır. Bu yönünü yükselme ve hüketme hırsı olarak açıklamak bence yetersizdir. Ben Atatürk’de Tarihin, toplumsal olayların kurbanı, nesnesi olmamak isteyen, tersine Tarihin öznesi olmaya, kendi kaderini kendi belirmeye çalışan güçlü örnek bireyi görüyorum.

Atatürk’ün Cumhuriyet’ten beklentisi budur: sürekli daha iyiye doğru kendini aşan Cumhuriyet. Atatürkçülük 1920’lerde, 30’larda donup kalmak değildir. O dönemde Atatürk ne kadar ilerici, yenilikçiyse bugün de o kadar ilerici, yenilikçi olabilmektir. Atatürk’ün bize kendimizi aşmayı öğretmeye çalışmıştır. Cumhuriyet demek sürekli kendi aşmak demektir. Ülkümüz budur.

*Bu yazı 10 Kasım 2020 tarihinde T24’de yayınlanmıştır.