Güney Kafkasya’da Barış Arayışı: Ermenistan ve Azerbaycan Anlaşmaya Yaklaşabilir mi?

Bir zamanlar, özellikle Demokrat Parti’nin iktidara geldiği 1950’li yılardan başlayarak, merkez sağa mensup siyasetçiler, “Türkiye’yi küçük Amerika yapacağız” sloganını sık sık kullanırlardı. ABD’nin devasa ekonomik gücü ile kendi halkı için yarattığı refaha öykünülür, sağladığı teknolojik gelişme halkımıza ulaşılması gereken bir hedef olarak gösterilirdi.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında ABD’nin askeri, ekonomik ve diplomatik gücünün egemen olduğu dönemi niteleyen “Amerikan Barışı”nın (Pax Americana), günahıyla sevabıyla popüler olduğu yıllarda “Türkiye’yi küçük Amerika yapmak” belki cazibesi olan bir söylemdi. Gelin görün ki, geride bıraktığımız yıllarda, olaylar tam tersi bir gelişmeyi tetikledi ve “Türkiye küçük Amerika olacak” derken, “Amerika büyük Türkiye olma” yolunda hızla yol almaya başladı.

Son zamanlarda, ABD’de demokratik dünya için kaygı uyandıran gelişmeler yaşanıyor. Amerika’nın hem demokrasi hem ekonomisi zorlu bir dönemden geçiyor. Bir zamanlar gıpta edilen ABD’nin denge ve denetim sisteminin devasa sorunlara çözüm üretmekte zorlandığı görülüyor.

Bunun nedenlerini tartışırken, önce tüm sorunlarına ve azalan etkisine karşın, ABD’nin dünyadaki en güçlü demokrasi olduğunu ve bu özelliğiyle, demokratik dünyaya yön verici rol oynadığını görmemiz gerekir. Bu liderlik, ABD sisteminde ‘Hükümet’in, ‘Yönetim’ (yürütme) ve ‘Kongre’ (yasama) erklerinin kaynaşmasıyla oluşturduğu ‘demokratik istisna’dan kaynaklanıyor. Sistem başından itibaren bu istisnai yapıyla kurulmuş; ABD Kongresi, Yönetim’i denetleyici yapısıyla Hükümet’in ayrılmaz parçası haline getirilmiş. İki yılda bir kısmen yenilenen Kongre ara seçimlerinin belirleyici önemi işte bu ayrıntıda saklı.

ABD demokrasisinin —demokratik dünyayı sarsan— yapısal bozulması yeni değil. Fransız Aydınlanması’ndan ilham alan “güçler ayrılığı” ilkesine yaslanan hükümet sistemini aşındıran uygulamalara Donald Trump döneminden önce de rastlanıyor. Ancak, Trump dönemi, çarpıcı bir istisna olarak dikkat çekiyor: Nitekim, ABD’nin kurumsal yapısı bu dönemde büyük ölçüde çökertildi. Bu ‘içine çökme’ durumu, Trump’ın kişiselleştirilmiş tasarruflarıyla belirginleşti. Demokratik işlerlik için kilit önemdeki Kongre’nin yanı sıra, Dışişleri ve Savunma Bakanlıkları ile Ulusal Güvenlik Konseyi gibi temel kurum ve kuruluşlarla danışma ve uyum geleneği terk edildi.

Başkan Trump, bu kurumları dışarıda tutarak, sosyal medya hesabı üzerinden yayınladığı kişisel yönergeleriyle, popülist bir anlayışla ülkeyi yönetmeye yöneldi. Bakanlarının ve yönetim birimlerine atadığı yetkililerin telkin ve uyarılarını elinin tersiyle iterek, buyurgan davranışlar sergiledi. Trump’ın başına buyrukluğu Kongre içindeki popülistleri de teşvik etti; siyasi kutuplaşma had safhaya çıktı. Bu durumu, ‘popülist tirani’ şeklinde nitelemek mümkün.

Trump’ın, siyasi popülizmi ABD yargı sistemine sirayet etmekte gecikmedi. Dört yıllık görev döneminde bölge mahkemelerine olabildiğince partizan hakimler atandı. O kadar ki, dava tecrübesi olmayan Cumhuriyetçi avukatlar ve akademisyenler her seviyede boş bulunan makamlara getirildi. “Güçler ayrılığı” ilkesinin kalesi olan Yüksek Mahkeme [Türkiye’deki Anayasa Mahkemesi] de siyasi atamalardan nasibini aldı. Mahkeme’ye yapılan son üç atamanın siyasi niteliği biliniyor. Bu üç hâkim de atamalarının onaylanması için gereken Senato oturumunda, ABD’de kürtajın anayasal hak niteliğini tescilleyen 1973 tarihli “Roe ve Wade” kararını değiştirmeyeceklerini beyan ettiler. Fakat, yemin ederek verdikleri kayıtlı beyanlarına rağmen, kararı tersine çeviren yönde oy kullanmaktan sakınmadılar.

Bir başka örnek, seçimleri kaybettikten sonra Trump’ın mahkemeye başvurduğu eyaletlerdeki yargıçların tamamının kendisi tarafından atanmasıyla somutlaştı. Bu yargıçlar, Trump’ın umduğu kararı vermeseler de hepsi Cumhuriyetçi kimlikleriyle tanınıyordu. Trump’ın yargı bağımsızlığını dışlayan hoyratlığı, ‘popülist tirani’si ve demokrasiyi içine çökerten umursamazlığı, sonradan bu yargıçlara hakaretler yağdırmasıyla sonuçlandı.

Trump’ın unutulmaz ‘tarihi dönemeci’, başkanlık seçimlerini kaybetmesinin ardından kışkırttığı Kongre binası işgaliyle geldi. Seçimi kazanan Biden’ın başkanlığının tescil edileceği gün, yani 6 Ocak 2021’de destekçilerini Kongre oturumunu engellemek amacıyla binayı işgale yönlendirdi. Emsali olmayan bu hareket, ABD’nin demokrasi tarihinde bir sivil darbe girişimi olarak yerini aldı. Kongre baskınının faillerinin bir kısmının mahkûm olmasına karşın, partizan siyasi kaygılarla hâkim konumdaki Trump’tan hesap sorulamaması, ‘güçler ayrılığı’ ilkesine dayalı Amerikan demokratik sistemini yaraladı. Kongre’de oluşturulan soruşturma komisyonunun bir yılı aşan çalışmaları hâlâ sonuçlanmış değil. Komisyonun 12 Temmuz’daki oturumunda, Trump’ın 19 Aralık 2020’de yayınladığı sosyal medya mesajına ve bu paylaşım öncesi Beyaz Saray’daki altı saatlik toplantıya odaklanıldı.

“Trump Başkanlığı’nın en çılgını” olarak nitelenen bu toplantıda, Beyaz Saray danışmanlarının ve siyasi kampanya ekibinin Trump’a, Seçilmiş Başkan Biden’ın seçim zaferini tanıması gerektiğini söyledikleri, ancak Trump’ın demokratik seçimi inkâr ederek, telkinlere kulak tıkadığı tespiti yapıldı. Daha beteri, Trump’ı 18 Aralık 2020’de, seçimlerde yaygın sahtekarlık iddialarını sürdürmeye teşvik eden —aralarında avukatı Rudy Giuliani ve eski Ulusal Güvenlik Danışmanı Michael Flynn’in de bulunduğu— aklı evvel ‘danışman’ grubunun etkisiyle, oy sandıklarına ordunun el koyması seçeneğini değerlendirdiği de kayıt altına alındı.

ABD’deki hukuk sistemi, bugüne kadar, Trump’ın hesap vermesini sağlayabilmiş değil. Trump hesap vermedikçe, ABD demokrasisi üzerindeki şaibe kalkmayacak. Kamu radyosu NPR ile IPSOS araştırma şirketinin Kongre baskının yıldönümünde yaptıkları ortak anket, halkın yüzde 64’ünün ‘ABD’de demokrasinin krizde olduğu’ görüşünü taşıdığını gösteriyor. “USA Today” gazetesiyle Suffolk Üniversitesi’nin ortak araştırması, her 10 seçmenin 8’inin Amerikan demokrasisinin geleceğinden endişeli olduğunu ortaya koyuyor.

Biden beklentileri boşa çıkardı

“Daha iyi bir Amerika inşa edeceğiz” sloganıyla iktidara gelen Demokrat Başkan Joe Biden’ın da demokrasinin onarımı sloganıyla başladığı yolda —beklentileri boşa çıkararak— “ABD’yi Büyük Türkiye’ye dönüştürme” gayretlerine su taşıdığını söylemek sanırım yersiz olmayacaktır. Biden, Anayasa Mahkemesi’ne siyasi atama yapmayacağı yolundaki vaadine karşın —2020 seçim kampanyası sırasında sırf Güney Karolina Milletvekili Jim Clyburn’ün desteğini alabilmek için— Mahkeme’ye bir üye atadı. Benzer bir tasarrufu 1980 yılında Başkan Reagan da yapmış ve seçim kampanyası sırasında yüksek mahkemeye kadın üye atama sözünü yerine getirmişti. Seçim vaatlerine dayalı bu atamalar Mahkeme’nin yetkin ve tarafsız konumuna darbe indirdi. Bu noktada, benzer siyasi tasarrufların Türk yargı sisteminde çoktandır sıradanlaşmış durumda olduğunu kaydetmekte yarar var.

Biden Yönetimi, bölge mahkemelerine de Demokrat Parti destekçilerini atama konusunda Trump’tan geri kalmadı. Aynen Türkiye’de yargının siyasileştirilmesi sürecinde olduğu gibi, eyaletlerin yargı sisteminde mevcut pozisyonlara birçok siyasi atama yaptı.

Trump ve Biden’ın siyasi amaçlı bu atamaları, Yönetim ve Yargıyı, Kongre’nin aleyhine güçlendirdi. Yasama erkini temsil eden Kongre’de görüşülüp, tartışılması gereken herhangi bir hususta, Yönetim’in veya Yüksek Mahkeme’nin danışma gereksinimi duymaksızın doğrudan belirleyici karar alabilmesi mümkün hale geldi. TBMM’nin işlevsizliğini göz önüne aldığımızda, bu son noktadaki tuhaflığın, yabancısı olmadığımız bir benzerliğe işaret ettiğini söyleyebiliriz.

Bu saptamaların merceğinden bakarsak, “ABD’nin büyük Türkiye olma yolunda” ilerlediğini öne sürmek mümkün görünüyor. Kuşkusuz otoriterleşme yanlısı ve iflah olmaz şekilde ABD karşıtı olan çevreler bundan memnuniyet duyabilirler. Ancak, bugün için hâlâ her bakımdan dünyanın en güçlü ülkesi olan ABD’de süregiden demokrasi ve hukuk trajedisinin sadece kendisi için değil, küresel anlamda da olumsuz sonuçlar üreteceğini öngörmek gerekir. Demokrasi kutbunun zayıflamasının ve popülizmin sıradanlaşmasının dünya ölçeğinde otoriterleşmeyi teşvik edeceği unutmamalıdır. Bunun doğal sonucu, demokrasi dışı uygulamalara elverişli yeni bir ‘rasyonalite’ olacaktır.

Kaygı duyulması gereken husus, sığ milliyetçilikten beslenen popülizmin payandalık yaptığı otoriterliğin artık yerel bir mesele olmaktan çıkmış olmasıdır. Giderek küreselleşmekte olan otoriterleşme olgusu, demokratik değerler, ilkeler ve kurumlar hoyratça kenara itildikçe daha fazla güç kazanıyor. Katılımcı demokrasi, sivil toplum ve bağımsız basın güç kaybettiği ölçüde ‘popülist tirani’ ve aşırı sağ akımlar kuvvetleniyor.

Nitekim, AB üyesi Fransa ve İtalya örnekleri ile —farklı ölçekte olsalar da— Macaristan ve Polonya’daki yönetimlerin verdikleri mesajlar çok açık. Bu ülkelerdeki otoriterleşme eğilimleri, beklentileri karşılanmayan, düş kırıklığı yaşayan kitlelerin iktidar arayışlarına gerçek bir cevap oluşturamıyor. Bunların, demokrasi taklidi denemeler olarak kitlelerin hayal kırıklığını daha da derinleştirmekten başka bir işlevi bulunmuyor.

Demokrasi, tüm görünür zaaflarına karşın, halkın katılımına olanak veren, bulunabilmiş en iyi yönetim biçimi. Ancak, unutmamalıyız; insanlık tarihinin kayda alındığı son beş bin yıllık süreçte, temsili demokrasi uygulamalarının ömrü ancak birkaç yüz yıldan ibaret. Geriye kalan çok uzun süre, insanlığın otokratik ve keyfi yönetimlerin boyunduruğundaki uygulamalarıyla geçti. Demokrasi, bu denli nadide ve özenle korunması gereken, çok değerli, kurumsal ve temsili bir yönetim şekli.

Tam da bu nedenle, umarız ki, Türkiye, aklı selimle ve sağduyuyla davranarak, küresel güvenlik sisteminin yeniden kurgulandığı bu tarihi dönemeçte uğruna büyük bedeller ödediği demokrasisini ihya etmek üzere gerekli adımları daha fazla gecikmeden atar.

Daha Çok Çatışma, Daha Az Barış

Günümüzde yaşadığımız olaylar devletlerin yaptıklarının yanlarında kar kaldığını göstermektedir. İsrail’in son saldırıları, dünya ne derse desin, ne kadar bağırılıp çağırılsa da, hiç kimsenin Filistinlilere yönelik darbe ve yıkıma devam edilmesinin engelleyemeyeceğini gösterdi. İsrail’i en azından yavaşlatabilecek tek ülke Amerika Birleşik Devletleri olayları seyretmeyi tercih ediyor. Hamas, İsrail’i yok etmeye kararlı bir terör örgütü olarak kabul ediliyor. On beş yıldır seçim yapmamaları Hamas’ın meşruiyet iddialarını zayıflatıyor. Esasında son çatışmanın nasıl başladığı ve kimin suçlu olduğu önemli değil. İsrail Başbakanı Netanyahu’nun bu çatışmayı iktidarına meydan okunduğu bir dönemde nasıl kullandığı da önemli değil. Önemli olan bazı büyük ülkelerin İsrail’in yanında olduğu sürece hiçbir şeyin değişmemesidir. İsrail’in sert eylemini bile kınayamayan bazı ülkelerin İkinci Dünya Savaşından kalan suçluluk duygusu hala devam ediyor.

Bu münferit bir olay mı? Hayır, daha önce pek çok kez oldu ama şimdi İsrail daha da umursamaz davranıyor. ABD’nin Ortadoğu’yla ilgilenmediğini ve kendisine bir tehdit olmadığı müddetçe meselelerin kendi elinde kalacağını biliyor. İsrail ayrıca Arap devletlerinin feryat edip acil toplantılar ve boş açıklamalar yapacağının farkında. Sonunda Filistinliler bir kez daha İsrail ile yalnız kalacaklar. Sorun şu ki, dünya din ve kültürel farklılıklar nedeniyle giderek daha fazla kutuplaşıyor. Galiba sözde “medeniyetler çatışması”nın somut hale geldiğini kabul etmemiz gerekiyor. İki kutupludan tek kutupluya ve şimdi çok kutuplu bir dünyaya geçilirken eski defterler ortaya çıkıyor. Yumuşak güç artık bir hayal. Akıllı güç ise sadece güzel bir slogan. Ne yazık ki, gerçek etki yine de sert güç ve onu kullanmaya çekinmemekten geliyor. Anlaşılan bazı şeyler hiç değişmiyor.

Rusya bunu Gürcistan’da ve daha açık bir biçimde Ukrayna’da gerçekleştirdi. Rusya’nın bırakın Kırım’ı, Ukrayna’nın doğusunu terk edeceğine inanan var mı? Dünya sadece kınayıp bazı yaptırımlar uygulayabilir. Ancak harekete geçen ülke güçlü ve önlemlere direnmeye hazır olduğu veya büyük bir devletin desteğine sahip olduğu sürece, o zaman daha fazla sert gücün eylemde olduğunu göreceğiz.

Bir devletin lehinde olan ancak uygulanmayan uluslararası kararların bulunması, yakın zamanda Dağlık Karabağ’da gördüğümüz gibi, hakkını arayan bir ülke için ayrı bir avantajdır. Azerbaycan küresel çerçevedeki siyasi boşluğu kendi yararına kullandı ve fırsat çıktığında diplomasi için otuz yıl bekledikten sonra  kaybettiği topraklarını iki aydan kısa bir süre içinde geri aldı.  Irak, Kuveyt’i işgal etti ve ABD liderliğindeki bir koalisyon tarafından püskürtüldü. Ancak Soğuk Savaş sona ermiş ve Irak büyük bir hesap hatası yapmıştı. Kendisini destekleyen başka hiçbir ülke olmadığından yalnız kaldı. Suudi Arabistan ve İran, Yemen’de uluslararası camianın pek ilgilenmediği bir alanda yıllarca savaştı. Kimse bunu önleyemedi. Suriye iç savaşının on yıldan fazla sürmesinin başlıca nedeni çok fazla devletin oyuna dahil olması ve diplomasiye itibar edilmemesidir. Bir ülke askeri yollarla başarılı olabileceğine inanıyorsa, diplomatik çabaların eksikliği nedeniyle çözümsüz kalan donmuş anlaşmazlıkların tekrar ısıtılma tehlikesi vardır. Gelecekteki bir ülke, birkaç devletin veya güçlü bir devletin kendisini desteklediği avantajına sahip olduğunu hissettiği veya arkasında uluslararası hukuk olduğuna inandığı sürece, onu kim durdurabilir.

Bir süredir bir sonraki silahlı çatışmanın Tayvan’da olabileceği tartışılıyor. Çin’in şimdiye kadar askeri harekattan kaçınmasının nedeni, ABD’nin tepkisinin ne olacağından emin olmamasıdır. Dahası, Tayvan’daki askeri yapılanma, onu kolay bir lokma olmadığına işaret ediyor. Nihayet, Tayvan’a yönelik herhangi bir saldırı, adayı ana kara ile birleştirdiğine  dair ne kadar propaganda yaparsa yapsın, Çin’in imajını zedeleyecektir. Yine de, Çin kendini yeterince güvende hissettiğinde ve ardından gelecek fırtınayı göğüslemeyi hazır olduğunda bu değerlendirme göz ardı edilebilir.

Uygun zamanı bekleyip hızla hareket edebilecek konumda bulunan devletlerin dönüşüne tanık olmanın eşiğindeyiz. Kimse böyle bir saldırganlığı önlemek için güç göndermeye istekli değilse, askeri müdahalede bulunanın yaptıkları yanında kar kalacaktır. Bir ülke eylemlerinin sonuçlarıyla yüzleşmeye hazır olduğu sürece, önümüzdeki dönemde çatışmaların artma riski ortaya çıkacaktır. Çok taraflı uluslararası sistem atıl durumdadır. Sadece İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan çok taraflı kuruluşlar değil, Afrika Birliği, ASEAN, Arap Ligi gibi bölgesel olanlar da anlaşmazlıkları çözmede başarısız oldu. Avrupa Birliği de kendi kıtasındaki çatışmaları engelleyemeyip kınamadan öteye geçemedi.

Diplomasi etkisiz olduğu sürece kendimizi artabilecek çatışmalara hazırlamalıyız. Uluslararası toplum ayağa kalkıp saldırıya karşı koymadığında, diplomasi işe yaramaz. İki dünya savaşı arasındaki yıllarda bu tür hayal kırıklıklarının çok fazla örneği var.