HARİCİYE KÖKENLİ ŞAİR ENİS BEHİÇ KORYÜREK’İ 130 NCU DOĞUM YILDÖNÜMÜNDE ANARKEN

Gezginlerin tuttuğu notların diplomaside ve tarih araştırmalarında önemli bir kaynak oluşturduğu biliniyor. Ünlü gezginimiz Evliya Çelebi’nin, yabancı uzmanların da yararlandığı, günümüze kadar ulaşan zengin gezi izlenimleri de öyle.

Evliya Çelebi’nin elli yıl boyunca gezip dolaştığı yerleri anlattığı, dünyanın saygın seyahat yapıtları arasında yerini alan ünlü Seyahatnâme’sinin Balkan ve Macaristan bölümleri 2010 yılında iki cilt olarak çıkmış.  Bu değerli eseri Yapı Kredi Yayınları arasında, bizlere günümüz Türkçesiyle Seyit Ali Kahraman kazandırmış.

Evliya Çelebi 1660 yılında ya da ona çok yakın bir dönemde Budapeşte’yi, o zamanki adıyla “Nazlı Budin”i de gezmiş, şehirde hayli araştırma yapmış. Sonra izlenimlerini o bilinen sevimli üslubuyla yazıya dökmüş. Çelebi’den 350 yıl sonra Budapeşte’de geçirdiğim dört yıl içinde onun yazdıklarını ilgiyle, keyifle okudum. Tuna kıyılarında, Kale’de, tarihi özelliğini korumasına yöneticilerin özen gösterdiği sokaklarda yürüyüşler yaparken, sayıca pek fazla olmasa da, Osmanlı döneminden geriye kalan burçları, hamamları, çeşmeleri gördükçe, ister istemez onun yazdıkları canlanıyordu.

“Nazlı Budin” adının nereden geldiğini Evliya Çelebi eserinde şöyle anlatmış: “Budin, Macar’ı az bir Türk şehri idi. Osmanlı mülkünde İstanbul, Bursa ve Edirne’den sonra en sevilen şehir burasıydı. Çok sevildiği için ona ‘Nazlı Budin’ denirdi.”

“Kızılelma”

1611 ve 1682 yıllara arasında ömür süren Evliya Çelebi, Budin Kalesinin 1686’da düştüğüne tanık olmamış. Onun zamanında, Kale içindeki görkemli Sarayın kulelerindeki altın varaklı kubbelerden dolayı Budin’e “Kızılelma” da derlermiş. Tarihçiler Türklerin ulaşmak istediği şehirlere verdiği kızılelma isminin ilk defa Roma için kullanıldığını yazıyor. Gezginimiz, günümüze ulaşamayan Budin Sarayını da anlatmakla bitiremiyor: Budin’i 1526’da alan Kanuni Sultan Süleyman, kızılelma kalesine girerek bu sarayı gördüğünde, “Ah ne olaydı bu saray bizim İstanbul’umuzda Sarayburnu’muzda olaydı” demiş. Kızılelma Sarayının mermer ustalıklarına da Çelebi hayran kalmış: “Saray Divanhanesinin zemini öyle ibret verici mermerlerle döşenmiş ki, hâlâ Arap ve Acem diyarında böyle mermer döşeli bir eyvan yoktur. Yeryüzünde buna denk şahane saray yoktur. Bunları bir bir anlatsak diğer yazacağımız şeylerden kalırız” demeyi de ihmal etmemiş. Bu güzelim sarayda ise sırf Dizdar, yani Kale Komutanı yaşarmış; sarayın mahzenleri ve odaları, her türlü savaş malzemesinin, bolca barut, mızrak, kılıcın saklandığı bir cephanelik olarak kullanılırmış. Anahtarlar da Dizdarda bulunurmuş.

Budapeşte’de Büyükelçilik konutunun da bulunduğu Kale bölgesinden sorumlu Birinci Bölge Belediye Başkanına tanışma ziyaretine gittiğimde, makam odasının bir duvarını boydan boya kaplayan, güzel mi güzel kocaman yağlıboya bir tabloyla karşılaşmıştım. Tabloda, rengârenk halılarla kaplı tahtında göz alıcı giysileriyle oturan bir Sultan, karşısında ayakta duran soylu bir kadın ve ortada yüksekçe bir sehpanın üzerine beleğiyle yatırılmış bir bebek vardı.

Evliya Çelebi Seyahatnâme’de bu bebeğin hikâyesini de anlatıyor: Kanuni, 1526’da, tarihin en kısa süren (iki saat) meydan savaşı olarak bilinen Mohaç’ı kazanarak zaptettiği Budin’de, önce himaye yoluyla krallığın devamına müsaade etmiş; böylece Mohaç’ta hayatını kaybeden II. Layoş’un henüz küçük bir bebek olan oğlu Yanoş’u krallığa getirmiş. Evliya Çelebi bu olayı şöyle anlatmış: “Kralın eşi Mayfirav oğlunu kucağında getirip Süleyman’ın önüne bırakır ve ‘Oğlum Yanoş’u Kral edesin, ocağımı söndürme’ der. Bunun üzerine Süleyman krallığı Yanoş oğlana verir.” Ancak Kanuni, sonraki yıllarda Kale’nin sık sık kuşatılarak tehdit edilmesi karşısında, Budin’i 1541’den sonra eyalet statüsüne yükseltmiş, buraya bir Beylerbeyi tayin etmiş.

Çelebi çıkıp bugüne gelir mi?

Bu eseri okurken, ünlü gezginimiz tarihin içinden çıkıp gelse, Nazlı Budin’i bugünkü haliyle bir görse kim bilir nasıl şaşırıp kalırdı diye insan düşünmeden edemiyor. Çelebi’yi Budin’e geri getirdik de onunla yolda karşılaşmak olmaz mı demeyin. Haydi madem öyle, onunla söyleşe söyleşe şehri dolaşalım.

Eh, onun zamanında bir Beylerbeyi’nin yönettiği küçük bir kentin sonradan uğradığı büyük değişiklikler Çelebi’yi mutlaka hayretler içinde bırakırdı. Şöyle der miydi: “Ah Nazlı Budin’im güzel bir frenk diyarı olmuş. Ağırca akan Tuna üzerine inci gerdanlık misali köprüler örülmüş!” der miydi?

Yürürken dilim döndüğünce ona Budin’in 1686’da Habsburg hanedanının eline geçişini, Macarların 1848’deki bağımsızlık mücadelesini, Habsburg Viyanası ile kurdukları “İkili Monarşi”yi, üst üste iki dünya savaşında ülkenin uğradığı tahribatı, yitirdikleri toprakları, dost ve akraba bir ulusun yaşadığı günümüz Macaristanını anlatmak isterdim.

Tabii ünlü gezginimizle Budin Kalesini gezmeden edemezdik. Çelebi, Budin Kalesinin “Gül Baba Türbesinden bakınca bademe, Gerz İlyas (şimdiki adıyla Gellert) Tepesinden bakınca kadırgaya” benzediğini yazmıştı. Badem ile büyük olasılıkla bir güzelin gözünü kastetmiş olsa gerekir. Kale’nin güzelliğini yoksa kızılelmaya neden benzetsin? Şehir haritasına bakınca Kale bölgesini doğrusu şimdi de bir badem tanesine benzetmek mümkündü. Çelebi Kale’de savunma amaçlı, her biri paşaların ismiyle anılan 17 burç bulunduğunu da kaydetmiş. Günümüze bunlardan, Kale’nin şemasında Türkçe ismiyle anılan yer olarak sadece “Karakaş Burcu”nun kaldığı dikkatimi çekmişti. Bu burç restorasyondan geçmiş, biraz eski görkemine kavuşmuştu. Çelebi bu halini görünce dayanamayıp herhalde “Ah bu Macarlar ne iyi etmişler, Karakaş Paşanın burcuna iyi bakmışlar, başka illerdeki gibi Türk eseridir deyü yakıp yıkmamışlar” derdi.

Macarlar Budin Kalesinin savunmasında önemli bir yeri olan Beç kapısını da hâlâ Osmanlı’nın Viyana için kullandığı isimle anıyordu. Beç kapısının muhkem yapısını Çelebi şöyle anlatmış: “Kapının araları 50 germe levent adımıdır. Tiryaki adımı değildir. Adam adımıdır. Beç kapısında bir yahudi karısının attığı top sadmesinden 15.000 seçkin hıristiyan İsa’ya can verdi. Budin yahudileri tüm örfi vergilerden muaftır. Nemçe (Avusturya) kâfirinin eline bir Budin yahudisi geçse cızbız kebabı ederler.”

Kaleye yürüyerek batı tarafından tırmanırken Evliya Çelebi’nin dikkatini “Kemal Atatürk Gezi Yolu” levhası mutlaka çekerdi. Çelebi’ye, Trianon Antlaşmasıyla yitirdikleri geniş toprakların acısıyla kavrulan Macarların, Sevr Antlaşmasını çöp sepetine atarak bizlere kutsal vatan toprağı kazandıran Atatürk’e duydukları büyük sevgiden dolayı yola bu ismi verdiğini, ayrıca şehirde iki farklı yerde Atatürk büstü bulunduğunu anlatmak isterdim. Evliya Çelebi bu sevgi karşısında, kendine özgü üslubuyla, “Avrupa mülkünde Kemal Paşa’ya gösterilen bu muhabbet ah ne olaydı Paşamızın kendi yurdunda onun kadrini kıymetini bilmeyenlerin gönlünde de olaydı” derdi herhalde. Eh, bu sözleri yalan da değildi; büyük Atatürk’ün ölüm yıldönümünü anmak için düzenlediğim bir 10 Kasım töreninde, Türkiye’den gelen bir milletvekili heyetinin içinden “gönlü farklı” birinin, büstü görünce “Buraya bunu dikmek nereden icap etmiş” diye bir lakırdı ettiğini ona söylemeden edemezdim.

Kaleye çıktığımızda ilk önce, kestane ağaçlarının altındaki manzaralı yoldan yürüyerek, son Budin Valimiz Arnavut Abdi Abdurrahman Paşa’nın mezarını ziyaret ederdik. Mezar, Beç Kapısının yanında ıhlamur ağacının altında kuytu bir köşedeydi. Kalede tarihi yerleri gösteren birçok levha olmasına rağmen mezarın bulunduğu yeri gösteren bir levha yoktu. Türkiye’den gelen ziyaretçilere yardımcı olacak bir yön levhasının konulmasını Birinci Bölge Belediye Başkanından rica etmiş, bir de mektup yazmıştım. İnşallah bu levha ben ayrıldıktan sonra konulmuştur. Çelebi bunu öğrense herhalde “Tez bu şehreminine selamlarımı söyleyin, gezginlere kolaylık insanlık ödevidir” derdi.

Evet, Evliya Çelebi tarihin içinden çıkıp gelseydi, Abdi Paşa’nın şehadetinden yıllar sonra yapılan, görevde olduğum dönemde etrafındaki çiçekleri iki ayda bir yenileyip bakımını yaptığımız, başucundaki taşında “Kahraman düşmandı rahat uyusun” yazılı bu mezarın başında, onun ruhuna hayır duası ettikten sonra, herhalde bu yazıyı görünce şaşırıp kalırdı. Köprülerin altından ne kadar çok su aktığını düşünüp önce dertlenir, sonra Vali’nin “Nemçe Kâfirine” gösterdiği kahramanca direnişinden dolayı gururlanır, sonra da Macarların düşmanına kahraman demesini birçok ziyaretçi gibi o da belki bir alicenaplık olarak görürdü.

Evliya Çelebi Kale’deki evleri ta o zamandan çok beğenmiş. Beğendiği yapıları “ibret verici” diye övmüş. Kale’nin orta mahallesindeki evler için “Bukalemun nakışlı, ibret verici, Freng usulü yapılı güzel evler. Yüce Allah daha fazla imar ede” demiş. Onun yazdığına göre İç Kale’deki hapishaneye “Gayya Kuyusu”denirmiş. “Cehennem Çukuru” dendiği de olurmuş. Kalede tüm sokaklar “iritaşlar ve pâk kaldırım döşeli” imiş.

Türk Hamamları, Ilıcalar

Evliya Çelebi Budapeşte’nin Türk hamamlarını da ballandıra ballandıra anlatmış. Onunla Budapeşte’de yürüyüşümüze devam etseydik, Osmanlı döneminden beri hâlâ ayakta duran, onun deyimiyle herkesin “Aşık mâşuk ve safalı dostlarıyla sarmaş dolaş olup tazelik çağlarında gülüşüp oynaşıp eğlenip safalar ettiği“ Yeşil Direkli Ilıca ile Horoz Kapısı Ilıcasının kapılarından içeriye de şöyle bir bakmadan geçmezdik. Evliya bu ılıcaları Seyahatnâme’sinde uzun uzun anlatmıştı. Gezginimiz, O zamanlar “Tabahane”, günümüzde “Taban” diye bilinen, Kale’nin hemen altındaki semtte bulunan ılıcadan da bahsetmiş. Bu ılıcanın suyunun kükürtlü olduğunu, gümüşün üzerine döküldüğünde saf altın rengi aldığını yazmış. Tabahane veya tâbhane, Osmanlı döneminde “Darüşşifa”olarak bilinen hastanelerin yanında kurulan nekahet yerlerine denirmiş. Bu Ilıcanın suyundan “Ağrılı kadınlar içerse, o an kolaylıkla doğum yapıp bir altın parçası, ciğer köşesi doğar, çok denenmiştir.” diye de yazmış gezginimiz. Ilıcaya girenleri yine de uyarmadan edememiş: “Ilıcaya girip kıpkırmızı olup dışarı çıkanlar hemen esvabın giyip kendini sıcak tuta. Yoksa 170 belâya uğrar.”

Ilıcaların bu keyifli öyküsü, Budapeşte’de Tuna nehri kıyısında bir yabancı gezginle karşılaşmamı hatırlattı. Bir hafta sonu güzel bir havada bisikletle dolaşıyordum. Bir ara kalabalıkta rahat süremeyince bisikletten inip yürümeye başladım. Bir yabancı karı-koca bana ellerindeki haritadan, bulamadıkları bir adresi, “Eski Türk hamamı Veli Bey’in” nerede olduğunu sordular. Bildiğim kadarıyla eski Veli Bey hamamı ya da ılıcası artık kapalıydı. Onlara bildiğim en yakın Ilıca olan Horoz Kapısı’nın yerini tarif ettim. Yakınlarda yine adı Macarca olan bir başka eski Türk hamamı da olduğunu ama yerini tam bilemediğimi, yine de bir Türk olarak Türk hamamının yerinin sorulmasına sevindiğimi söyledim. Avustralyalı olduklarını belirten karı-koca,Budapeşte’deki Türk hamamlarının şöhretini duyduklarını, adres sordukları kişinin Türk çıkmasına şaşırdıklarını söylediler. Sonradan akılımda geldi; Evliya Çelebi Veli Bey Ilıcasının suyunun çok sıcak olduğunu yazmıştı. Yabancı çift yoksa aşırı sıcak sevdikleri için mi Veli Bey’i istiyordu? Her neyse, Veli Bey kapanalı çok olmuştu.

Çelebi, Tuna kıyısındaki yapıları anlatırken bir de Toykun Paşa Camiinden söz etmişti. Bu Cami sonradan birçok tadilattan geçirilerek kiliseye dönüştürülmüş, ancak kemerli vitraylı bir penceresi, eski haline dokunulmadan bırakılmıştı.Önünden yürürken bu pencereye göz atmadan geçemezdim. Buraya da uğramadan etmezdik Çelebi’yle yürürken.

Evliya Çelebi’nin seyrine doyamadığı bir olay da Tuna nehrinden karşıya geçişlermiş. O vakitler şimdiki gibi zarif köprüler yokmuş. Karşıya geçişler birbirine zincirle bağlanmış teknelerin üzerinden yapılırmış. Nehirden bir gemi geçeceği zaman bu zincirler sırayla çözülerek yol verilirmiş. Çelebi gemiler geçerken zincirlerin çözülüp açılmasını izlemeye doyamazmış; yazılarında bunu “garip seyirliktir” diye anlatıyor.

“Peşte” Adı Nereden Geliyor?

Budin tamam da, peki bu Peşte ismine ne diyeceksiniz? Şehrin Peşte kısmı, yani Tuna’nın doğu yakası Budin kadar gelişmemiş o zamanlar. Karşıda bir Peşte Kalesi varmış. Evliya’nın anlatımına göre, Kanuni Sultan Süleyman Peşte Kalesi için “Budin’in Pîştesi” (önü) demiş. Farsça’da ön taraf anlamına gelen “Peşte” sözcüğünün oradan kaldığını savunuyor Çelebi. Peştemal sözcüğünün ise bununla bir bağlantısı olup olmadığını bilmiyoruz. Belki yanıtını Çelebi bilirdi.

Evliya Çelebi’ye Sürpriz!

Evliya Çelebi, Budapeşte Havaalanında yer hizmetlerinin Çelebi adında bir Türk firması tarafından üstlenildiğini öğrendiğinde hayret eder, için için de gururlanırdı herhalde. Belki de “Bizim zamanımızda İstanbul’dan Budin’e at sırtında 48 günde ulaşırdık. Şimdi gökte uçan kanatlı atlar gelmiş, kondukları yere de var olsunlar benim avareliğimi hatırlayıp adımı vermişler” der miydi?

Evliya’ya asıl büyük sürprizin bu olmadığını, Macaristan’ın Eğri (Eger) şehrinde 2015 yılında açtığımız Türk-Macar Dostluk Meydanında Hacettepe Üniversitesinde okuyan bir Macar öğrenci tarafından yapılan bir Evliya Çelebi heykeli dikildiğini söylerdim. Onun Türkiye’de bir heykeli var mıdır bilmiyorum. Ama bu beklenmedik hoş sürpriz  karşısında Çelebi ne derdi acaba?

Çelebi ile uzun bir Budin yürüyüşü yaptık. O anlattı ben dinledim, ben anlattım o dinledi. Akşamın karanlığı Tuna üzerine çökünce o müsaade isteyip geldiği köşesine döndü. Belki gördüklerini kafasında toparlamak, nasıl kâğıda dökeceğini tasarlamak istiyordu.

Son yıllarda ülkemizin dünyada yalnızlaşması dikkatleri diplomasi üslubu meselesine de çevirdi. Kullanılan üslup, dış meselelerin partilerüstü olduğu Cumhuriyet dönemlerinin geleneksel tarzına uymuyordu. Yabancı ülkelere ve onların liderlerine karşı kullanılan dilin iç politikada kazanım elde etmeyi hedeflemesi, dış politikada elde edilecek hedefleri de zora sokmaya başlamıştı. Dış siyasette polemikçi, ayrıştırıcı bir dil kullanılıyor, sarfedilen sözlerin not edileceği, ileride aleyhimize kullanılacağı dikkate alınmıyor, istenmeyen gelişmeler olduğu zaman da çıkış yolu yine dış politikaya ve çıkarlarımıza yardımcı olmayan yöntemlerle bulunuyordu.

Öyle ki, Cumhuriyet diplomasisinin temel taşı olan “Yurtta Barış Dünyada Barış” özdeyişi “pasiflik” olarak görülüyor, Lozan Antlaşmasının kazanımları küçümseniyor, yabancı devlet yöneticilerine o ülkelerde ağır hakaret olarak kabul edilen sıfatlarla sesleniliyordu. Komşularımızla yaşanan ihtilafların doğru analizleri ve müzakereleri yapılmaksızın, “komşularla sıfır sorun” sloganıyla onlara sanki ödün vermeye hazır olan taraf bizmişiz mesajı veriliyordu.

PEKİ, GERÇEKTE DİPLOMASİ DÜNYASINDA KULLANILMASI GEREKEN DİLİ VE ÜSLUBU NASIL TANIMLAMAK GEREKİR?

Diplomatik dili ve üslubu, aslında iyi uygulayanlar açısından  bir sanat olarak tanımlamak mümkündür. Diplomasi eğer uluslararası ilişkilerde ulusal çıkarların korunması amacıyla müzakere etme eylemi ise, diplomatik üslup da,  bu eylemi tarih bilinciyle, genel kültürle, güvenilir bir kişilik yapısıyla, özellikle de incelik, zerafet ve hatta mizahla uygulama sanatıdır denilebilir.

Diplomatlık sabır, sebat ve azim ister. Diplomatın üslubunda zafer sarhoşluğu yoktur, aksine gemiyi karaya oturtmadan hedefe ulaştırmak vardır. Kavgacı olmadan, kırıp dökmeden ülkenin yumuşak gücünü kullanabilme becerisi vardır.

Diplomasi üslubunu ustaca kullanan kişinin başarısı görünmez, zira bu kişi muhatabını masadan kaçırtmadan alacağını almıştır. Dürüstlük ve inandırıcılık önemlidir. Aldatarak sonuç almak yoktur. Kibire kapılmamak, üstünlük taslamamak önemlidir. Oyun kuruculuğunda dürüstlüğün dışına çıkılmasına, gayretkeşliğe yer yoktur. Karşınızdaki sizin haklı olduğunuza inanmasa dahi, sizin onu ciddi olduğunuza ve dediğinizi yapacağınıza inandırmanız önemlidir. Bu durumda dosyanızı iyi bilmeniz ikna gücünüzü artıracaktır.

Doğru ve yerinde kullanılan diplomatik üslubu, gerçek yaşamda keskin veya sert olarak nitelendirilen düşünce ve taleplerin yumuşatılarak, dikkatle, sakin bir ortam içinde; incitici, saldırgan, kışkırtıcı olmayan bir dille, nezaket ifadelerinden aşırıya kaçmadan yararlanılarak yeniden formüle edilmesi olarak da tanımlamak mümkündür. Bu anlamda, Amerikalı Richard Holbrooke’un, diplomasiyi, bir tema üzerine sonsuz çeşitlemeler yapan caz müziğine benzetmesini örnek olarak gösterebiliriz.

Diplomasi dili her şeyden önce olumlu bir dildir. Burada diplomat kullandığı lisanın semantik zenginliğinden ve inceliğinden  azami ölçüde yararlanır. Kastedilen anlam, gerekiyorsa doğrudan ifade edilmez; çerçevesi çizilerek, ana meseleye girmeden etrafı tarif edilerek anlatılır. Gerektiğinde “yapıcı muğlaklık”tan yararlanılır. Diplomatik üslupta “söylenmeyeni” anlatabilmek ve anlamak önemlidir. Diplomaside yeri geldiğinde susmak da önemlidir. Bir tanıma göre diplomat, “en az üç yabancı dilde” susmasını bilen insandır.

Bir diplomat ne söyleyeceğini bilir ama bunu söylemeyebilir; muhatabı kesinlikle onun iç kalesine, mutfağına girememelidir. Bazan diplomatın bir şey söylemeden farklı konularda uzun konuşmalar yapması da gerekebilir. Önemli olan, hedef belli ise, zaman geçse de diplomatın çizgisini değiştirmeden ilerleyebilmesidir.

DÜNYADA ÜSLUP NASIL?

Burada açıklamaya çalıştığımız dil ve üslup tanımı, akılcı bir diplomasi yürütmeye çalışan bütün ülkelerin diplomatları için geçerlidir. Üslup konusu tabiatıyla ülkeden ülkeye, kültürden kültüre değişebilir. Örneğin Brezilyalı diplomatların müzakere sırasında vücut dilini sık kullandıkları, Japon diplomatlar içinse bunun tam aksinin geçerli olduğu bilinir. Müzakere sırasında karşı tarafın sözünü kesip konuşmaya girme sıklığı da değişik kültürlerde farklılık gösterir. Batılılarda müzakere sırasında belirsizliklerin ve muğlaklığın ortaya çıkması stresin artmasına, Doğu kültüründe ise tam aksine daha esnek ve yaratıcı davranmaya yöneltebilir.

Arap diplomasisinde, bir talebe uzun süre yanıt verilmemesini, olumsuz yanıtın nezaket çerçevesinde verilmek istendiği şeklinde yorumlamak mümkündür. Alman ve orta Avrupalı diplomatların müzakere sırasında gösterdiği katı üsluplarının sosyal ortamlarda, mesela yemek masasında değişmesi pek mümkün değildir, oysa Güney Avrupalılar için sıcak ortamlar daha farklı olabilir. Üslup farkını daha belirgin hale getiren etkenler ise, ülkelerin güçlü ya da zayıf, zengin ya da yoksul olmalarına, büyük devletlerin nüfuzu veya baskısı altında gösterdikleri davranışlara göre değişebilmektedir.

CUMHURİYET’İN KURULUŞUNDA ÜSLUP NASILDI?

Cumhuriyet’in  kuruluşu daha önceki Türk devletlerinden farklıydı. Son iki yüzyılında kendisine Avrupa’nın “çöken ve dağılan hasta devleti” nazarıyla bakılan Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşı sonunda galip devletlerce işgal edilmiş, yok olma süreci başlamıştı. Devlet artık göstermelik reformlarla,  idare-i maslahatla, emperyalistlere  masa başında verilecek ödünlerle, Avrupa güçlerini birbirine karşı kullanma maharetiyle ya da mandacılıkla  kurtarılamayacak haldeydi. Bu ölüm kalım çıkmazında Atatürk, kurtuluş için tam bağımsızlık ve esaslı bir devrim dışında bir yol kalmadığına, Batı’nın pençesinden kurtulduktan sonra Batı ile barış yapılması ve çağdaşlık yoluna girilmesi  gerektiğine inanıyordu.

Cumhuriyetimizin kuruluşu bu nedenle bir başkaldırı, bir ihtilal üzerinedir; Cumhuriyetin dili ve üslubu da kurtuluş savaşının içinde doğmuş yepyeni bir dil ve üsluptur. Bu yeniliği gerçekleştiren Atatürk’tür. Adına Türk Devrimi de denilen kurtuluş hareketi, hem Birinci Dünya Savaşının galiplerinin kurmak istediği uluslararası düzene karşı bir meydan okuma, hem de zaten çökmekte olan köhne Osmanlı devletinin saltanata ve hilafete dayalı çok uluslu İmparatorluğuna  son verme hareketidir.

Ancak bu amaçlar için mücadeleye atılırken, Mustafa Kemal ve  ihtilalci kadrosu, meşruiyet kazanmanın doğru yolunu halkla birlikte hareket etmekte gördü. 19 Mayıs 1919’da Samsun’da başlayan yeni tarih, Erzurum ve Sivas Kongreleri ve nihayet Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisinin açılmasıyla meşruiyet kazanarak yepyeni bir siyasi gücün doğmasını sağladı. Cumhuriyetimizin felsefi temeli de buna göre biçimlendi.

Cumhuriyetin kurulmasıyla birlikte “Türk Rönesansı” da denilen bir kültürel aydınlanma yoluna girildi.

Dış siyasette,  diğer devletler karşısında eşitliğe önem vermek, bağımsızlıktan ödün vermemek, komşularının içişlerine karışmamak, kalkınmaya ve refaha destek sağlamak, dünyada barış ve istikrar için çalışmak temel ilkeler oldu. Cumhuriyetin diplomatik dili de buna göre şekillendi.

Yıkılan Osmanlı devletinin Hariciyesi,  devlet geleneklerine dayanan, iyi dil bilen diplomatlara sahip olmasına rağmen, 18nci yüzyıldan itibaren, sürekli toprak kaybeden, büyük devletlerin baskısıyla kararlar alan bir imparatorluğun başı eğik, günü kurtarmaya çalışan bir kurumu haline gelmişti. Cumhuriyet diplomasisi ise 30 Ağustos 1922’de kazanılan büyük  askeri zaferin ve bunu diplomatik kazanımlarla dünyaya kabul ettiren Lozan Barışının haklı gururu ile yola çıkıyordu. Bu iki parlak başarı ve bu başarıların gerçek kahramanı Atatürk’ün tüm dünyada kazandığı haklı saygınlık, Cumhuriyet döneminin diplomatik üslubuna da damgasını vurdu. Bu ayrıcalıklı üslupla Cumhuriyet yönetimi uzun yıllar boyunca gerçekçilikten, akılcılıktan, sağduyudan ayrılmadı. Macera peşinde koşmadı. Komşularının içişlerine karışmadı. Büyük devletleri kışkırtmadan, bölge istikrarına katkıda bulunan bir dış siyaset izledi.

Cumhuriyet döneminde yetişen, genç devletin çıkar ve ihtiyaçlarına vakıf diplomatlar, baskı ve belirsizlik ortamında etki altında kalmadan muhakeme yürütebilen, karşı tarafın saygısını ve güvenini kazanmaya önem veren, müzakere edilecek konulara iyi hazırlanan kişilerdi. Bu dönemin diplomatları Batı’nın ve Doğu’nun iyi yanlarını da kaynaştırmayı başardılar: müzakere sürecinde bir belirsizlik ortaya çıktığında esnek davranmaya, çözüme odaklanmaya, yeni yollar aramaya çalıştılar. Akılcı, gerçekçi, barışçı, dengeli, güvenilir, öngörülebilir, inandırıcı ve diyaloğa açık siyasetler izlediler.

ATATÜRK DIŞ SİYASETE DAİR NELER SÖYLEMİŞTİ?

Atatürk’ün henüz Cumhuriyet kurulmadan dış politika konusunda müstakbel devletin izleyeceği yolla ilgili sözlerini burada anımsamakta yarar vardır:

“Ben yaşayabilmek için mutlaka müstakil bir milletin evladı kalmalıyım. Milli istiklal bence bir hayat meselesidir.” 1921

“Hürriyet ve bağımsızlık benim karakterimdir.” 1921

“Panislamist değilim. Biz Türk’üz o kadar. İyi müslüman olmak bize yeterlidir; dost kazanmak, tam bağımsızlığımızı korumak, her şeyi Türk bakış açısından görmek… Bundan sonra ittifakları birbirine karşı kullanmayacağız.”  1922

“Dış politika, bir toplumun iç yapısıyla sıkı sıkıya ilişkilidir. İç yapıya dayanmayan dış politikalar her zaman yenik düşer. Bir toplumun iç yapısı ne kadar güçlü ve sağlam olursa, diş politikası da o oranda güçlü ve dayanıklı olur.” 1923

Atatürk Osmanlı’nın Avrupa devletlerini birbirine karşı kullanma siyasetini de artık terkettiklerini söylemişti (Yeni Şark Gazetesi, 10 Mart 1922).

Atatürk’ün İkinci Dünya Savaşı öncesinde söylediği şu sözler de dönemin diplomasisi konusunda önemli bir gösterge olarak dikkati çekmektedir:

“Barış, milletleri refah ve mutluluğa eriştiren en iyi yoldur. Fakat bu kavram bir defa ele geçirilince daimi bir dikkat ve itina ve her milletin ayrı ayrı hazırlığını ister.” 1938

Atatürk, 1934 yılında genç bir yazar olan Ruşen Eşref Ünaydın’ı Tiran’a Büyükelçi olarak uğurlarken, ona bugün de diplomatlara kılavuz olması gereken şu talimatı vermişti:

“Sefir ve sefaret, nezdinde bulunduğu devleti yıkmaya matuf bir komitenin mümessili ve teşkilatı değildir. Bilakis nezdinde bulunduğu devletle mümessili bulunduğu devlet arasında sıkı dostluk teşkiline ve dost devletin takviyesine çalışır.” (Bilâl Şimşir, Bizim Diplomatlar, sayfa 458, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1996)

“Değişmez Dışişleri Bakanı” unvanıyla 1925 yılından Atatürk’ün ölümüne kadar 13 yıl Dışişleri Bakanlığı yapmış olan Dr. Tevfik Rüştü Aras’ın şu sözleri de üslup yönünden ilginç olsa gerekir:

“Cihanın bu kısmında biz kardeşliğe inandık. Şimdi biz asırlarca süren geçimsizliğin ve bu mıntıkaları o kadar uzun zamandan beri harap eden, kökleşmiş addedilebilecek olan kinlerin yerine karşılıklı muhabbet hislerini ikame ediyoruz. Biz memleketimizin selamet ve menfaatini sulhta buluyoruz. Çocuklara öğretmek lazımdır ki, bir mezarlıkta eğlenceli bayram olamaz ve harabeler üzerine bir saadet köşkü kurulamaz.” (Bilâl Şimşir, aynı eser, sayfa 270)

Bu temeller üzerine kurulan Türk Hariciyesinde Cumhuriyet’in üslubunu benimseyen ve görevini başarıyla yürüten sayısız diplomat yetişti.

Atatürk’ün 1931 yılında dile getirdiği ünlü “Yurtta Barış Dünyada Barış” özdeyişi çevremizde istikrar ve güven üretmeyi amaçlıyordu.  Türk diplomasisine  saygınlık kazandıran bu söz aynı zamanda ülkeler arasında eşitliğin, karşılıklı saygının ve mütekabiliyet ilkesinin de ifadesiydi.

1936’da Montrö Boğazlar Sözleşmesinin akdi sürecinde Türkiye’nin kullandığı olumlu üslup ve oynadığı yapıcı ve olgun rol, İkinci Dünya Savaşı öncesi ortamda büyük takdir toplamıştı.

Üslup meselesinde, Atatürk’ün “Başarıda gurura, felakette ümitsizliğe yenik düşmemeliyiz” sözündeki felsefi içerik,  aynı dönemde yaşayan Hitler, Mussolini gibi mağrur davranmayı, yüksekten bakmayı alışkanlık edinmiş ama sonu belli liderlerin yıkıcı üslubu göz önüne alındığında, özellikle dikkat çekmektedir.

KURULUŞU İZLEYEN DÖNEMLER

Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte Osmanlı’nın yozlaşmış kültür hayatı da yerini Anadolu kültürünün daha yakından araştırılmasına ve Türkçenin arılaşmasına bırakmaya başladı. Latin alfabesinin getirdiği kolaylıklar sayesinde araştırmalar çoğaldı, üniversiteler kuruldu, kültürel yaşam güçlenmeye başladı. Aynı şekilde yazın hayatı zenginleşti. Halkevleri ve Köy Enstitüleri sayesinde kültürel etkinlikler geniş kitlelere ulaştırıldı.

Bu dönemde birçok dış göreve büyükelçi olarak Yahya Kemal Beyatlı, Yakup Kadri Karaosmanoğlu,  Memduh Şevket Esendal,  Hamdullah Suphi Tanrıöver gibi tanınmış edebiyatçılarımızın atanmış olmasının da ayrı bir değer taşıdığını kaydetmekte yarar görülmektedir.

Bilhassa kaydetmek gerekir ki, Cumhuriyet’in dilinde ve üslubunda hesapsız hamaset, meydan okuma ve maceracılık yoktu. Nitekim “Nutuk”ta Atatürk bu konuda şöyle diyordu: ““Milli siyaset,  ….  rastgele sonu gelmez emeller peşinde milleti meşgul etmemek ve zarara uğratmamak, … medeni dünyadan da medeni ve insani muamele ve karşılıklı dostluk beklemektir.”

İki büyük savaş arasında uluslararası ilişkilerde yaşanan bunalımlı  ortamda Atatürk’ün ve  Cumhuriyet diplomasisinin kullandığı bu dikkatli dil ve üslup, Türkiye’ye büyük bir saygınlık kazandırdı. Öyle ki, Kurtuluş Savaşındaki hasmımız Yunanistan’ın Başbakanı Venizelos 1934 yılında Atatürk’ü Nobel Barış Ödülüne aday göstermişti.

Cumhuriyet döneminde yetişen diplomatlar siyasi iktidarlarla ilişkilerinde herşeyden önce devlete bağlılığı ön planda tuttular. Her devrin adamı olmaya değil, mesleğin kurallarından dışarı çıkmamaya, insanı insan yapan ilkelerden uzaklaşmamaya, vicdan ve kişilik sahibi olmaya, her devirde “adam” olmaya önem verdiler. Diplomatlığı para kazanmak için yapılacak bir meslek olarak görmediler. Yurt dışında geçinmenin, çocuklarının eğitimini sağlamanın zorluklarını yaşadılar. Devletlerin dürüst ve dosyasına hakim memurların omuzları üzerinde yükseldiğinin bilinciyle hareket ettiler. Görevin gereği neyse onu savunmaktan çekinmediler. Gece gündüz demeden çalışmaya her an hazır olmayı değişmez bir düstur olarak kabul ettiler.

Kısaca açıklamaya çalıştığımız bu ilke ve erdemlere sahip çıkıldığında Türk Hariciyesinin dünyadaki saygın yerine tekrar kavuşacağına inanılmaktadır.