Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi Üyesi ve Dışişleri Bakanı Wang Yi’nin Orta Doğu Turu

Donald Trump, 2016 yılında kazandığı başkanlık seçimlerinde kampanyasını “Önce Amerika” sloganı üzerine kurmuştu. Başkanlık koltuğuna oturduktan sonra da,  dış politika uygulamalarında seçmenlerine verdiği bu söze bağlı kaldı. ”Önce Amerika”nın diplomasideki anlamı, Amerikan çıkarını gördüğüm yerde, benim için evrensel insan haklarıymış, uluslararası davranış normlarıymış, çevre sorunlarıymış,  hiçbirinin hükmü yoktur demektir. Herhangi bir gerekçe göstermeden, ilk icraatların biri olarak, 7 Müslüman ülkeden gelen herkesi terörist ilan edip Amerika’ya girişlerini yasaklaması, insanlık için büyük önem taşıyan Paris İklim Sözleşmesinden ve Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Anlaşması’ndan(INF) çekilmesi, BM İnsan Hakları Konseyi toplantılarına katılmaması hep bu” Önce Amerika”  politikasının ürünleridir.

Joe Biden’ın başkanlık yarışında kullandığı slogan ise,” Amerika tekrar geri geldi” oldu. Biden öncelikle, demokrasi, insan hakları, basın özgürlüğü gibi kavramları dış politika öncelikleri arasına alarak bozulan Amerika imajını düzeltmeye çalıştı. Beklenti, Biden yönetimindeki Amerika’nın aynı zamanda küresel barışın korunması için sorumluluk üstlenerek uluslararası ilişkilerde ağırlığını koyacağı, yeniden dünyaya liderlik etmeye başlayacağı ve baskı rejimleri altında kıvranan mazlum halklara sahip çıkacağı yönündeydi. Maalesef, Biden’in 8 aylık başkanlık dönemi, bu beklentileri boşa çıkardı. Suriye, Filistin, Kıbrıs, Yukarı Karabağ gibi bölgesel sorunlarda Trump politikaları aynen devam ettirildi. Terör örgütleriyle temas ve verilen destek sürdürüldü. En büyük fiyasko ise Trump’ın büyük bir basiretsizlikle açıkladığı Afganistan’dan çekilme kararını hızlandırarak uygulamasında yaşanıyor. Afganistan’da havaalanından gelen yürek parçalayıcı görüntüler, Taliban’dan ziyade, Amerika’nın itibarına zarar verdi. “Ben vatandaşlarımı çıkarırım, geride kalanlara ne olursa olsun” demek, Trump’ın “Önce Amerika”sına mı? Biden’ın, “Amerika tekrar geri geldi”sine mi uyuyor? Artık siz karar verin.

Bir yerde dünyanın en gelişmiş ekonomisine, en güçlü ordusuna sahip olmak, illa diplomaside başarı getirmiyor. Afganistan’ın geleceği açıkta bırakılarak, tarih vermek suretiyle tüm yabancı askerlerin çekilmesini öngören bir anlaşmaya imza atmak, ne diplomasiyle, ne de askeri stratejiyle izah edilebilir.

Türkiye’de pek sevilmeyen, eski Yunanistan Dışişleri Bakanı Teodoros Pangolos, bir mülakatında, “Pahalı silah sistemlerine sahip olmaktansa, akıllı diplomatlarımın olmasını tercih ederim” demişti. Ne kadar doğru söylemiş. Her yeni başkan seçildiğinde, büyükelçilerin yarıdan fazlasını değiştirirseniz, dışişleri kadrolarının üst yönetimini tamamen yenilerseniz, geçmişten ders alma imkânını da kaybedersiniz. Vietnam, Irak, Afganistan gibi daha çok bozgunlar yaşarsınız.

Geçmişte, James Bond filmlerinde CIA ajanlarının serüvenlerini izlerdik. CIA’nın çeşitli  entrikalarla  hükûmetleri nasıl devirdiğinin hikayelerini dinlerdik. Hatta aydınlatılamayan her komplo teorisinin ardında ”mutlaka CIA’nin parmağı var” derdik. Oysa Afganistan’daki öngörüsüzlük, CIA’nin denildiği kadar da becerikli olmadığını  gösterdi. Önce altı ay, geçen hafta da en az bir ay dayanır diye rapor verdikleri Kabil, üç gün içerisinde teslim oldu. Aynı CIA, Körfez krizi sırasında da Başkan Bush’u, Saddam’ın Irak’ta kitle imha silahları barındırdığına ikna ederek savaşa sokmamış mıydı? Sonra bu silah depolarından hiçbiri bulunamadı.

Taliban yeni bir örgüt değil, en az 30 yılı aşkın bir süredir ortalıklarda.1996-2001 yılları arasında da Afganistan’ı yönetti. Sovyet işgaline direnebilsinler diye zamanında Amerika tarafından desteklenmiş. Ama asıl palazlanması Pakistan istihbaratı ISI‘nin eseri. Büyük Orta Doğu projesinin ortaya atıldığı ilk yıllarda, nasıl bir ılımlı İslam modası vardıysa, bugünlerde de Taliban’ı katı şeriat kurallarını uygulamaktan vazgeçmiş, kendisini yenilemiş, uzlaşıcı, barışçıl, bir örgüt olarak pazarlamak modası var. Oysa adamların tek emeli, İslam devletini ilan edip şeri kuralları uygulamak. Çağdaş olmak gibi bir dertleri yok. Televizyonlarda seyrettiğimiz Cumhurbaşkanlığını işgal eden Taliban liderleriyle, havaalanında canları pahasına kaçmaya çalışan Afganlılar arasında, görüntü itibarıyla, en az 500 yıllık bir medeniyet farkı var. Taliban’ın Kabil kapılarına dayandığı birinci gün, sözcüleri Süheyl Şahin, BBC muhabirine verdiği mülakatta hicaba bürünmeleri şartıyla, kadınların yanlarında kocaları olmadan sokağa çıkmalarına izin verileceğini müjdeledi. “Şecaat arz ederken, sirkatin söylemek”  tam da bu olmalı. Maalesef insan hakları deyince çifte standartta sınır tanımayan Batı da, Taliban’ın takiyelerine inanıyor, daha doğrusu inanmak işine geliyor. Kobani için Dünya’yı ayağa kaldıran insan hakları örgütleri nerede?

Taliban sözcüleri, basın toplantıları düzenleyerek, mülakatlar vererek barış taarruzuna devam ediyorlar. Ancak ikinci Taliban döneminin  uygulamalarına  ilişkin gelen ilk haberler, o kadar da parlak değil. Hırsızlıkla suçlanan bir Afganlının katrana batırılarak Kabil sokaklarında dolaştırılmasının, Celalabad’daki karşı gösterilerde, sivil halkın üzerine ateş açılmasının görüntüleri medyada yer almaya başladı bile. Taliban’a bağlı “selametin melekleri” militanlarının ev ev dolaşarak rejim muhaliflerini katlettiklerine, hicabı reddeden kadınların infaz edildiklerine dair İngiliz basınında yerel kaynaklara dayandırılan iddialar var. Değişen Taliban’dan gelen ümit verici mesajlar bunlarsa, vay halimize.

Kabil Havaalanı’ndaki Türk askerinin yeni misyonu

Türk askerine önerilen Kabil Havaalanı’nın Taliban’a karşı korunması misyonunda da sanki ufak bir değişiklik olmuşa benziyor. Pentagon Sözcüsü Kirby hafta başındaki basın toplantısında, ”Amerikan güçlerinin tahliye uçuşlarının yapılabilmesini amacıyla, havaalanının temizlenmesi için Türk askerleriyle birlikte çalıştıklarını” söyledi. Havaalanından temizlenecek olanlar ise Taliban değil, Taliban’dan kaçmaya çalışan Afganlılar. Herhalde tahliyeler bitince bir sonraki aşama da havaalanını Taliban’a teslim etmek olacak. Havaalanının korunacak düşmanı kalmadığına göre, işletmesine talip olacaklar çok çabuk bulunur.

Ülkemizin uzay alanındaki hedefleri, bizzat Sayın Cumhurbaşkanı tarafından kamuoyuna tanıtılarak gün yüzüne çıktı. Son yıllarda, genellikle polemikler eksenli iç siyaset tartışmalarının baskın olduğu kamuoyu gündemi birdenbire bilimsel temelli tartışmaların da yer edindiği boyuta ulaştı. Uzaya yönelik hedefler, geçmişte gelişmiş ülkelerde görülene benzer etkileri bizim toplumumuz üzerinde de gösterdi: Kimi destekledi, kimi eleştirdi, heyecanına kapıldı, espriler yaptı, …. Nihayetinde toplumun geneli uzay hakkındaki tartışmalara müdahil oldu.

Bu kısa yazı, Türkiye’nin Milli Uzay Programı’ndaki hedeflerinin her birinin değerlendirmesi amacıyla kaleme alınmamıştır. Açıklanan milli programın, ülkemizin bu alanda yapacağı önemli atılımların başlangıcı olmasını, sadece hedeflenen 10 yıllık bir proje çalışması olarak kalmayıp; uzun vadeli uzay vizyonuna sahip, yenilikçi teknolojiler geliştiren ve bunun katma değeri yüksek ürünleri ile daha güçlü bir ekonomiye ve daha yüksek toplumsal refaha erişecek Türkiye’nin projesi olmasını temenni ediyorum. 

Ben bir astrofizikçi olarak hedeflerin genelini gerçekçi buluyorum. Ülkemizde son 40 yıldır uzay alanlarında yapılan çalışmalarla önemli teknolojik birikim ve deneyime sahip insan gücü edindik. Önümüzdeki süreçte odaklı ilerleme, tekrarları en aza indirme, kaynakları verimli kullanma ve uluslararası iş birlikleri ile bu hedeflerin büyük bir bölümü gerçekleştirilebilir. Bu yazıda ise açıklanan 10 hedeften biri olan Uzaya Erişim için fırlatma altyapısı oluşturma hedefi derinlemesine irdelenmektedir.

Türkiye’den uzaya fırlatma fizik kurallarına aykırı değil ancak zor

Güneş Sistemi’ndeki en büyük kayaç gezegende yaşıyoruz. Dünya çevresinde oluşan kütle çekim alanı, devasa yapıları, bizleri, hatta yaşamamız için sürekli soluduğumuz hava moleküllerini bile kütle merkezine doğru çekiyor. İşte bu yüzden yerimizde zıplayınca aynı noktaya geri konuyoruz. Çevresindeki tüm cisimleri Dünya’ya doğru çeken bu kuvvetin cismin kütlesine göre tekabül ettiği enerjiye kütle çekimsel potansiyel enerji adını veriyoruz. Sonuçta bu bizi Dünya’ya bağlayan enerji – bir başka deyişle Dünya’ya olan enerji borcumuz. Dünya’nın kütle çekim alanından kurtulmak için bu borcu ödememiz, yani en az kütle çekimsel potansiyel enerjiye eşit enerji edinmemiz lazım. Ancak enerji nasıl elde edilir?

Enerji elde etmenin çok çeşitli yolları var. Ancak yapısal bütünlüğü bozmadan enerji elde etmenin bir yolu var: Hareket etmek ve cisme kinetik enerji kazandırmak. Fizikte enerji enerjidir. Adına ne dediğimiz önemli değil. Kinetik enerji hareket eden cismin kütlesi ve hareket hızının karesi ile orantılı. Lise fizik bilgilerine dayanan bu yaklaşım ile Dünya’nın kütle çekim alanından kurtulabilmek için gereken hızın saniyede 11 km olduğunu buluruz. İlk okuyuşta, o kadar da fazla değil gibi görünse de aslında çok yüksek bir hız. Bu saatte 40,000 km yol kat edebilecek hız demek. Bir başka deyişle, Ankara’dan İstanbul’a 40 saniyede ulaşmak demek. İşte bu yüzden Dünya’dan fırlatma için roketler kullanılıyor.

Aslına bakarsanız teknoloji harikası roketler de bu kadar yüksek hızlara ulaşamıyor ancak yüksek irtifalara, Dünya yörüngesine veya kütle çekimsel alanın dışına ulaşabiliyorlar. Bunun için Dünya’dan yardım alıyorlar.

Dünya kendi ekseni etrafında bir günde dönüyor. Coğrafi olarak batıdan doğuya doğru bu dönme sonucu günleri yaşıyoruz. Güneş ve diğer tüm gök cisimleri doğu istikametinden doğup, batıdan batıyor gibi görünüyor. Dünya’nın ekvatorunun 40,000 km olduğu düşünüldüğünde, ekvatordaki dönme hızının saatte yaklaşık 1700 km olduğunu buluruz. Bu çizgisel hız ekvatordan uzaklaştıkça azalır. Örneğin İstanbul enlemi olan 41o kuzey enleminin uzunluğu 30,000 km civarında. İşte bu yüzden bulunduğumuz enlemde bir noktanın çizgisel hızı yaklaşık 1250 km/saat. Kuzeye enlemlere ilerledikçe hız azalıyor, coğrafi kutup noktasında sıfır oluyor.

Dünyadan fırlatılan roketler de yerin bu hızından yararlanıyor. Tıpkı saatte 100 km/saat hızla hareket eden trende hareket yönünde 10 km/saat hızla koşan birinin yerdeki bir referans noktasına göre 110 km/saat hızla hareket ettiğinin algılanması gibi. Ancak bu trende koşan kişi trenin hareket yönüne zıt hızla koşuyorsa yere göre hızı 90 km/saat olur. Bağıl hız olarak adlandırılan bu durumda, geri plandaki hareket hızından yararlanmak için onun hareket yönünde yol alıyor olmanız gerekiyor.

Roketlerin Dünya’nın dönme hızından yararlanması için Dünya’nın dönüş yönünde yani doğu istikametinde hareket etmesi gerekiyor. İşte tam da bu sebeple kalkış yapan roketler belli bir irtifaya ulaştıktan sonra doğu istikametine yöneliyorlar. Bu arada roket dediğimiz araçların hacimlerinin neredeyse %90’ı yakıt tankı. Kalkış esnasında veya uçuşun ilk evrelerinde sorun yaşanırsa roketler tehlikeli olabilirler. Bu nedenlerle Dünya’daki fırlatma istasyonları geniş ıssız arazi içinde yer alırlar ve doğu taraflarında ya okyanus yer alır ya da çöl. Herhangi bir olumsuzlukta insanın yaşam alanlarına zarar vermemek için.

Türkiye’nin fırlatma üssü nerede olabilir?

Yukarıda bahsedilen parametreler ışığında Türkiye’nin fırlatma üssü nerede olabilir diye sorgularsak karşımıza tek bir konum çıkıyor: Trakya’nın Karadeniz kıyıları. 

Kalkış yapan roket Karadeniz boyunca ilerleyebilir. Ancak burada da iki handikap var. Birincisi, Karadeniz çok uzun değil. İkincisi ise, Ekvator’dan uzakta olması. Bu nedenlerle yerin hareketinden yeterince yararlanamazsınız ve büyük bir roket fırlatamazsınız. Kendi topraklarımızdan fırlatılacak roketin taşıyacağı faydalı yük oldukça sınırlı olacaktır.

Muhtemelen yukarıda özetlenen nedenlerledir ki, Milli Uzay Programı’nın hedeflerinden biri olarak dost bir ülke topraklarında Uzay Limanı inşa edilmesi duyuruldu. Hangi ülke olduğu belirtilmedi. Dünya’da bunun başka bir örneği bulunmuyor. Tek örnek olabilecek durum, Rusya’nın istasyonunun Kazakistan’da bulunuyor olması. Sovyetler döneminde inşa edilen bu istasyonun kullanım yetkisi Rusya’nın. Uluslararası ilişkileri sadece takip eden asla uzmanı olmayan biri olarak görebiliyorum ki ülkeler arası dostluklar gelip geçici. Uzaya fırlatma üssü gibi hem yüksek maliyetli hem de yüksek teknoloji yatırımı gerektiren bir tesisin, başka bir ülkede inşa edilmesi uygulanabilir görünmüyor.

Bu durum elbette Türkiye’nin uzaya fırlatma istasyonu olamaz anlamına gelmez. Yukarıda açıklanan fırlatma sistemleri konvansiyonel olarak nitelenen roket fırlatması. Evet, Türkiye topraklarında konvansiyonel fırlatma üssü kurmak kolay değil. O zaman neden yenilikçi fırlatma sistemlerine odaklanmıyoruz? Tarih boyunca insan karşılaştığı zorlukları mücadele ederek ve alternatif geliştirerek aşmıştır. Yenilikçi fırlatma teknolojileri ile hem kendi topraklarımızda Uzay Limanına sahip olabilir, hem de uzay liginde rakiplerimize önemli oranda yakınlaşırız.