Yazarlardan
Ankara Politikalar Merkezi

Bize Bizden Yakın Tarihi ve Kültürel Komşu: Kuzey Makedonya

12 Mart 2021
PAYLAŞ

 

Kaybolan Şehir

Üsküp ki Yıldırım Beyazıd Han diyârıdır,

Evlad-ı Fatihân’a onun yâdigârıdır…

Üsküp ki Şar Dağ’ında devâmıydı Bursa’nın.

Bir lâle bahçesiydi dökülmüş temiz kanın…

Kalbimde bir hayâli kalıp kaybolan şehir!

Ayrılmanın bıraktığı hicran derindedir!

Çok sürse ayrılık, aradan geçse çok sene,

Biz sende olmasak bile, sen bizdesin gene.

Yahya Kemal Beyatlı

 

 

15. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu topraklarına dahil edilen bugünkü adıyla Kuzey Makedonya Balkan Savaşları sonrasında kaybedilmiş ve Yugoslavya’nın bir parçası olmuştur.

 

1990’lı yılların başında Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin dağılmaya başlamasıyla birlikte 1991 yılında bağımsızlığını ilan etmiştir. Türkiye, 1992 yılında Makedonya’yı o zaman yürürlükte olan anayasal adıyla (Makedonya Cumhuriyeti) tanımış ve Üsküp’te ilk Büyükelçiliği açan ülke olmuştur.

 

Eski Yugoslavya’nın ardılları arasında iki ülke ‘Balkan Sorunu’ kapsamında kilit önem taşımaktadır. Bunlardan biri, ağırlıklı olarak Makedon nüfus ile Arnavut nüfustan oluşan Kuzey Makedonya (resmi verilere göre yaklaşık %65 Makedon,%25 Arnavut, %4 Türk, %1 diğerleri); diğeri ise Arnavut nüfusun ezici çoğunluğu oluşturduğu (%85-90), Sırp nüfusun Kosova’ya yapılan müdahale ertesinde iyice azınlığa düştüğü (%3-4) Kosova’dır. Makedonya’da olduğu gibi Kosova’da da Türk, Gora, Roma vd. azınlık topluluklar bulunmaktadır.

 

Bu iki ülke, deyim yerindeyse, Balkan sorunlarına sahne olan mini birer dünya, adeta bir mikrokozmozdur.

 

Balkanlar’da ortaya çıkan sınamalara evsahipliği yapan bu iki ülke üzerinde geçmişte olduğu gibi şimdi de nüfuz mücadelesi sürmektedir.

 

Balkanlar, Almanya’nın 19. Yüzyılda benimsediği ‘Drang nach Osten’ (Doğuya Yayılma) politikasının odak noktalarından biriydi. Bu politika, 1960’lı yılların sonunda ‘Ostpolitik’ (Doğu Politikası) olarak zamanın şartlarına göre yeniden uyarlandı. Hedefinde Balkan ülkeleri de bulunmaktaydı. Kendi üyeleri arasındaki çekişmelere rağmen bugün AB’nin Almanya’nın yerini aldığını görüyoruz.

 

Rusya da tarih boyunca Slav/Ortodoks birliğine dönük dayanışma siyasetiyle  Balkanlardaki  nüfuz mücadelesinden geri durmadı.

 

Son dönemde ise Çin’in Balkanlar’a nüfuz etmeye dönük hamlelerine şahit olundu. Özellikle ulaşım, iletişim altyapılarında Çin’in ciddi mesafe kaydettiği görüldü.

 

Köklü ve kapsamlı tarihi ve kültürel bağları dolayısıyla bir Balkan ülkesi  olan Türkiye de eski Yugoslavya’nın dağılmasını takip eden dönemde bölgedeki yerini daha da sağlamlaştıracak hamleler yapmıştır.

 

Türkiye, Avrupa’yla bağlantısını sağlayan, tarihten gelen derin Türk izlerinin bulunduğu Balkan coğrafyasının huzur, istikrar ve barış içinde olmasına her zaman özen gösteren bir yol izledi.  Bu yol, Cumhuriyetin ilk yıllarından bu yana değişmedi.

 

Cumhuriyetimizin kurucusu Büyük Önder Atatürk, 9 Şubat 1934’te Atina’da dört Balkan ülkesi ( Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya) arasında Balkan Antantı’nın imzalanmasına öncülük etti. Balkan Antantını en fazla Türkiye ile eski Yugoslavya sahiplendi. ‘Yurtta sulh, cihanda sulh’ temel ilkesinin ilk uygulamalarından biri bu suretle Balkanlar’a özgü kılındı.

 

 

Günümüze geldiğimizde Kuzey Makedonya ölçeğinde ortaya çıkan tabloyu şöylece özetleyebiliriz:

 

-Kuzey Makedonya da, diğer Balkan ülkeleri gibi, ortak tarihe ve kültüre sahip olduğumuz ve komşu addettiğimiz ülkeler arasındadır.

 

-Üsküp’ün, Gostivar’ın, Manastır’ın, Ohri’nin ve Kuzey Makedonya’nın diğer birçok şehrinin Türk toplumunun birçok kesiminde anlam ve yaşam bulduğu bir gerçektir. Dolayısıyla, Türkiye’deki Balkan kökenli topluluklar Kuzey Makedonya’yı; Kuzey Makedonya’daki Türkler ve diğer toplum kesimleri Türkiye’yi kesintisiz yaşar ve anar. Yahya Kemal’in dizelerinde bu gerçeklik yalın, fakat çok çarpıcı bir dille anlatılmaktadır: “Çok sürse ayrılık, aradan geçse çok sene”, “Biz sende olmasak bile, sen bizdesin gene”

 

      • Türkiye, Kuzey Makedonya dahil Balkan ülkelerinin istikrar, huzur ve refahı için AB ve NATO’yla bütünleşmelerine başından beri destek vermiştir. Türkiye’nin bu desteği devlet politikasıdır, partilerüstüdür ve öyle kalmalıdır.

 

      • 2004 yılında Kuzey Makedonya’nın AB’ye yaptığı üyelik başvurusu ertesinde Türkiye bu ülkenin AB üyelik sürecini desteklemiştir. Bu desteğini sürdürmektedir.

 

      • Geçmişte Yunanistan’ın şovenist kaprisi nedeniyle ortaya çıkan isim sorunu nedeniyle Kuzey Makedonya’nın NATO üyeliği oniki yıl gecikmiştir. 2008 Bükreş NATO Zirvesinde alınan açık karara rağmen Kuzey Makedonya’nın NATO’ya katılım süreci ancak 2020 Mart’ında sonuçlanmıştır. Türkiye, Kuzey Makedonya’nın NATO üyelik sürecini destekleyen üye ülkelerin başında gelmiş, Kuzey Makedonya’yı anayasal ismiyle tanıyan tek ülke olmuş  ve bu desteğini her aşamada vermiştir.

 

      • 1992 yılında Kuzey Makedonya’nın bağımsızlığını tanıyan Türkiye o yıldan bu yana Kuzey Makedonya’ya her alanda katkı sağlamış ve bağımsızlığını pekiştiren adımlar atmıştır. Türkiye’nin bu desteği Kuzey Makedonya’da olumlu etkiler bırakmıştır. Kuzey Makedonya’daki Türkiye’ye bakış açısı da partilerüstü bir temele oturmaktadır.

 

      • Kuzey Makedonya’daki Türklerin durumu ve gelecekleri elbette Türkiye Kuzey Makedonya ikili ilişkilerinde önem taşımaktadır. Ancak, bu ilişkilerin kapsamı sadece oradaki Türk varlığına indirgenemez. Kuzey Makedonya topluluklarının tümünü kapsayan anlayış sürdürülmeli ve ikili ilişkilerin temelini oluşturmaya devam etmelidir. Bu itibarla, etnik, dini, siyasi mensubiyeti ne olursa olsun toplumun kayda değer çoğunluğunun ülkemize sıcak duygular beslediği her zaman hatırda tutulmalıdır.

 

 

 

     Bu noktada Kuzey Makedonya odağında gelecekte nasıl bir yol izlenmesine dair görüşleri şöylece toparlamak mümkündür:

 

      • Tarihten ve ortak kültürel değerlerden gelen, Kuzey Makedonya’nın huzur, istikrar ve barış içinde yaşamasını hedefleyen kapsayıcı anlayış sürdürülmelidir.

 

      • İki ana toplum kesimiyle (Makedonlar ve Arnavutlar) birlikte bir mozaik görünümü sergileyen Kuzey Makedonya üzerinde bölge dışındaki ülkelerin güç ve nüfuz mücadelesi henüz bitmiş değildir. Türkiye devam eden bu mücadelede hiç şüphesiz önemli aktörlerden biridir. Dolayısıyla, Türkiye’nin Kuzey Makedonya’yla ilişkilerinde sergilediği davranış yakından mercek altında kalmaya devam edecektir.

 

      • Bu açıdan bakıldığında son yıllarda özellikle Fransa’nın, Balkanlar’da Türkiye’yi, Rusya ve Çin’in yanına yerleştirmeye çalıştığını görmekteyiz. Bu tutumun perde gerisinde Yunanistan ve diğer bazı Balkan ülkelerinin desteğinin de bulunduğu bilinmektedir. Buna karşı verilecek en iyi yanıt, diğer Balkan ülkeleri toplumları için olduğu gibi Kuzey Makedonya halkının bütününü kucaklamaktır.

 

      • Türkiye’deki belli çevrelerin Kuzey Makedonya toplumuyla sadece inanç temelli bir ilişki şeklini öne çıkarmaları Türkiye’nin, Kuzey Makedonya’dan başlamak üzere Balkanlardaki etki alanını sınırlayacak ve algımızı bozacak olanların işine gelir. Bundan kaçınmak elzemdir. Kuzey Makedonya dahil Balkan halklarıyla ilişkilerimizin tarih boyunca salt dindaşlık üzerinden şekillenmediğini unutmamak lazımdır. Yinelemek gerekirse, dini, etnik ve kültürel bağlarımız canlı tutulmakla birlikte Kuzey Makedonya toplumunun tümünü kucaklayan tutumda sapmaya meydan verilmemesi esas alınmalıdır.

 

      • Kuzey Makedonya ve Balkanlar ölçeğinde kurulacak ilişkilerin seküler esaslı politikalardan geçtiği gerçeği bize tarihin bıraktığı vazgeçilemez bir mirastır.

 

      • Kuzey Makedonya’nın egemenliğinin, bütünlüğünün, sınırlarının değişmezliğinin ve çoğulcu demokrasinin temelini oluşturan çağdaş normlar çerçevesinde çok kültürlü, çok etnili toplumsal yapısının korunması Balkanlar’a yönelik bütüncül politikamızla ve ulusal çıkarlarımızla uyumlu olacaktır.

 

ÖMÜR ŞÖLENDİL-BÜYÜKELÇİ (E)
FATİH CEYLAN-BÜYÜKELÇİ (E)

İlgili Yazılar

Göçmenler, Sığınmacılar, İlticacılar: Türkiye’nin 1951 Cenevre Mülteci Sözleşmesine Koyduğu Rezerv Ne Anlama Geliyordu?

21 Ocak 2021

Türkiye, Cenevre’de 1951’de imzalanan Birleşmiş Milletler (BM) Mülteci Sözleşmesini imzalarken, her ülkesine sığınmak isteyeni kabul etmeyeceğine dair bir rezerv koydu. Kaldırılması için günümüze kadar çeşitli vesilelerleBatı’nın talepleriyle karşılaştığımız bu rezervde, Türkiye’nin, Avrupa Konseyine üye ülkeler dışındaki ülkelerden gelerek Türkiye’de mülteci olarak kalmak isteyenleri, sadece üçüncü ülkelere yerleştirmek şartıyla kabul edeceği, bu kişilerin kendi toprağına yerleşmesine izin vermeyeceği kaydedilmiştir.Burada Konsey Üyesi olmayan ülke ifadesiyle, rezervde açıkça belirtilmemekle birlikte, Türkiye’nin doğusunda yer alan ülkeler kastediliyordu.

 

Bu rezervin amacı neydi? Gerçekten murat edilenin ne olduğunun, en sağlıklı biçimde 1951 yılının Dışişleri ve İçişleri Bakanlıklarının arşiv kayıtlarına ulaşmakla öğrenilmesi mümkün olabilecektir. Büyük bir olasılıkla temel hedef,coğrafi olarak hassas bir konumda bulunan Türkiye’nin “göçmen deposu” haline gelmesini önlemekti. Belli ki sözkonusu rezerv konulmak suretiyle, Türkiye’ye yerleşecek kişiler bakımından seçici davranmak, iltica amaçlı gelişlere karşı ülkenin kamu düzenini korumak, ulusal ve demografik ahengi bozmamak amaçlanıyordu.

 

Anadolu toprakları tarihte Batı’dan ve Doğu’dan toplu göçlere sahne olmuş, birçok yabancı devlet adamı veya asker siyasi nedenlerle topraklarımıza sığınmıştı. Cumhuriyet’in kurulmasıyla, eski Osmanlı topraklarında yaşayan ve kendini yeni ulusun bir parçası olarak gören soydaşlarımız ülkemize göç etmişti. 1930’larda Hitler rejiminden kaçan aydınlar ve bilim insanları da Türkiye’ye sığınmış, üniversitelerimize önemli katkılarda bulunmuşlardı. BM Mülteci Sözleşmesinin imzalandığı 1951 yılına gelindiğinde, Türkiye çok partili yaşama geçmiş, Batı ile kurumsal bağlar oluşturmaya başlamıştı. Doğumuzdayeni bağımsızlığına kavuşmuş ülkelerin sayısı artmıştı. Doğudaki istikrarsızlıktan kaçarak çeşitli nedenlerle göçmen olarak gelecek binlerceinsanın, kalkınmakta olan bir ülke için sarsıcı etkiler yaratacağı açıktı. Ayrıcagüvenliğimiz açısından hassasiyet taşıyan Sovyetler Birliğinde yaşayan, seyahat özgürlüğü Moskova’nın insafına bağlı Türk toplulukları vardı. Türkiye,Rusya’da ve Balkanlar’da yaşayan dış Türklerin esas itibarıyla kendi yaşadıkları yerlerde kalması, o ülkelerle Türkiye arasında kültür dahil birçok alanda köprü olmasını istiyordu. Yıllar geçtikçe, Türkiye’nin özellikle Kuzey Irak’tan ve Suriye’den karşılaştığı büyük göç olayları ve bizatihi Türk vatandaşlarının Batı ülkelerine serbestçe seyahatine getirilen kısıtlamalar, Mülteci Sözleşmesine getirilen bu rezervi de ön plana çıkardı.

 

Göçmen kimdir?

Sığınmacıyla mültecinin farkı nedir?

 

Bu noktada, ülkemizde birbirinin yerine geçecek şekilde ve aynı anlama geldiği düşünülerek kullanılmakta olan göçmen, sığınmacı, ilticacı, mülteci, hatta misafir deyimleri üzerinde kısaca  durmakta yarar olabilir. “Göç”ü, insanların daimi olarak yaşadığı yerden, ekonomik ihtiyaçlar, savaşlar, çevresel-doğal sorunlar, siyasi baskılar gibi nedenlerle geçici süreyle ya da kalıcı biçimde ayrılarak, ülke içinde veya dışında başka bir yerde yaşamaya başlaması olarak; “göçmen”i de en geniş ve en genel anlamıyla, herhangi bir nedenle bir yerden başka yere göç eden kişi olarak tanımlayabiliriz. Burada, göçün ve göçmenin her zaman kötü bir şey olmadığını, iyi yönetilen göç olgularının ülkelerin kalkınmasına hizmet edebildiğini hemen belirtmekte yarar vardır. Göçler, niteliği itibarıyla, örneğin iş sözleşmesiyle yabancı bir ülkeye çalışmaya gidilmesi gibi meşru bir çerçevede kalıyorsa  “düzenli göç”, insani nedenlerle bir komşu ülkeye sığınanlar gibi, denetimi zor ve ani gelişen meselelere yol açıyorsa “düzensiz göç” olarak sınıflandırılmaktadır.

 

Sığınmacı ise, inancı, ırkı, dini veya dili nedeniyle korku ve baskı altında yaşadığını öne sürerek başka bir ülkenin korumasını talep eden kişidir. Koruma talep eden kişi girdiği ülkeden iltica talebinde bulunduğu takdirde, talebi kabul edilinceye kadar “ilticacı” olarak anılmakta, ülke makamları ona iltica hakkı verirse “mülteci” statüsü elde etmektedir. Mültecinin Cenevre Mülteci Sözleşmesi uyarınca sahip olduğu haklar, vatandaşlık hakları kadar olmasa da, mülteciye oturma ve çalışma izni, eğitim ve sağlık hizmetlerinden yararlanma gibi yabancılara tanınan imkanlar bahşetmektedir.

 

Türkiye, Cenevre Mülteci Sözleşmesine koymuş olduğu coğrafi kısıtlama rezervi nedeniyle, mülteci statüsü kazanmak isteyen, Avrupa Konseyi üye ülkeleri dışından gelen sığınmacı kişilerin bu taleplerini işleme koymamakta, başvuruları üçüncü ülkelere iletilmek üzere Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği temsilciliğine yönlendirmektedir. Suriyeliler örneğinde olduğu gibi, iltica talebinde bulunmayan ya da iltica talebinin diğer ülkelerce kabul edilmesi sürecinin sonuçlanmasını Türkiye’de beklemeyi tercih edensığınmacılara ise Türkiye “geçici koruma” statüsü vermektedir. Halen Suriyeli sığınmacılara tanınan, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliğinin de kabul etmiş olduğu “geçici koruma” statüsü ile, Türk makamları, sığınmacının iaşe ve ibatesini sağlamayı, onu ülkesine zorla geri göndermemeyi ve güvenliğini temin etmeyi kabul etmiş olmakta, bunun dışında herhangi bir hukuki veya idari yükümlülüğe girmemektedir.

 

Geri Kabul Anlaşması ve Türk vatandaşlarının Schengen bölgesine seyahatine getirilen kısıtlamalar:

 

Avrupa Birliği ülkelerinin göçmen istemediği, gelen sığınmacı sayısını da en aza indirmeye çalıştığı bir sır değildir. Bunun için de sığınmacıların geldiği ya da geçiş güzergahı olarak kullandığı ülkelerin vatandaşlarının seyahat özgürlüğünü araç olarak kullanmakta, vize muafiyeti karşılığında onlardan Geri Kabul Anlaşması imzalamalarını istemektedir. Türkiye’den de istenen budur. Geri Kabul Anlaşmaları, kısaca, sığınmacının geldiği ya da geçtiği ülkeye iade edilmesini düzenleyen belgelerdir. Türkiye’yi transit olarak kullanan Afgan veya Filistinli gibi bazı Asya kökenli kişileri ülkelerine iade etmek neredeyse imkansız olduğundan, geri kabulün taşıdığı tehdit, Türkiye’nin kontrol edilemeyen bir sığınmacı kitlesiyle karşı karşıya kalmasıdır.

 

Türkiye, vatandaşlarının Schengen bölgesine vizesiz seyahat edebilmesininsağlanması şartıyla, 16 Aralık 2013’te AB ile Geri Kabul Anlaşmasını imzaladı.İmzanın ardından AB’nin şart koştuğu 72 adet kriterin müzakeresine başlandı. İlginçtir, AB’nin hemen başlangıçta koştuğu ilk şart, Cenevre Mülteci Sözleşmesine getirdiğimiz coğrafi kısıtlamanın kaldırılması idi. Türkiye haklı olarak bu rezervi kaldırmadı. 2014 yılında ülkesindeki yabancılarla ilgili mevzuata çağdaş uygulamalar getiren Yabancılar ve Uluslararası Koruma Yasasını kabul etti ve buna uygun olarak Göç İdaresi Genel Müdürlüğünü kurdu.

 

Bugüne kadar ne yazık ki vize muafiyeti gerçekleşemedi. Son on beş yıldaArnavutluk, Gürcistan, Moldova, Karadağ, Sırbistan ve Ukrayna vatandaşlarıSchengen bölgesinde serbest dolaşım hakkı elde ettiler. Bizim görüşmelerimizinne aşamada olduğunu bilemiyoruz. Türkiye halen devasa bir Suriyeli sığınmacı sorunuyla baş etmeye uğraşıyor. AB, Türkiye’yi, yeterliliği tartışılır bir mali yardım karşılığında göç dalgalarını durduran önemli bir engel olarak görmeye devam ediyor, ancak vatandaşlarımızın seyahat özgürlüğü konusunda gerekli iradeyi ne yazık ki gösteremiyor.

 

Orta Doğu Fay Hatları

11 Mart 2024

Ayhan DOĞANER – Orta Doğu Güvenlik Politikaları Uzmanı

Orta Doğu’da jeostratejik fay hatlarında stres birikti. Küresel ve bölgesel aktörler dokuz şiddetindeki depreme hazır mı?

Özet: Hamas ve El Fetih olarak fiilen ikiye bölünen Filistin halkının, İsrail karşısındaki direnişi devam ederken, İsrail geri adım atmıyor. Ramazan ayı başladı. Refah sınır kapısında ve Kudüs’te ortam gergin. Lübnan sınırında da. Gazze’de yaşanan gerilimin bölge ülkelerine yayılmasından endişe duyuluyor. Suriye, Lübnan ve Irak’ta fay hatları hareketli. Kızıldeniz’de tedarik zincirinde ciddi aksamalar var. Mısır/Sina’da neler planlanıyor? Tüm bu gelişmeler yaşanırken, bölgede ve dünyada “lider” eksikliği kendini tam anlamıyla hissettiriyor.

 Türkiye, Irak, İran ve Suriye, bağımsız kürt devleti kurgusuna yönelik gelişmeleri dikkatle izliyor. Türkiye ve İran birbirine yaklaşırken Suriye, ortak tehdit karşısında, rasyonel hareket tarzını sergileyecek mi?

Mısır/Sina’da Neler oluyor? 160 Milyar Dolar’ın Jeopolitik açıklaması ne olabilir?

          Filistin’de yıkım devam ederken, Ramazan başladı. Refah sınır kapısında ve Kudüs’te gerginlik sürüyor. IMF, Mısır ekonomisinde yapısal reformlar sonuçlanmadan, askeri darbe ile iş başına gelen Mısır yönetimine 12 milyar ABD Doları veriyor. BAE daha iddialı, Mısır’a 150 milyar ABD Dolar yatırım yapacak. İlk dilim 30 Milyar Dolar.

G 20 Zirvesi’nde, Eylül 2023’te imzalanan “Hindistan Ortadoğu ve Avrupa Ekonomik Koridoru”, Türkiye ve Mısır’ı dışlayan, Kızıldeniz tedarik zincirine alternatif bir proje olarak sunuldu. Peki altı ay sonra ne değişti?

Filistinliler, Lübnan ve Ürdün’den sonra tekrar yollara mı düşecek? Bu sefer nereye?

İran’ın vekilleri Kızıldeniz’de tedarik zincirini, ticari ve ekonomik alanda güvenliği tehdit ediyor. İran’ın vekillerine Sina’dan cevap verilmesi daha kolay ve etkili olur mu acaba?

Erdoğan Mısır’da; Dışişleri Bakanı Fidan ve MİT Başkanı Kalın ABD’de …

Orta Doğu jeopolitiğinde, 2024 yılının ilk çeyreğinde, Filistin İsrail çatışmasının tüm yoğunluğu ile devam ettiği Filistin/Refah’ta nefesler tutuldu. Bölgesel ve küresel fay hatlarındaki stresin arttığı bir dönemde, müslüman iki ülke, Türkiye ve Mısır liderleri Kahire’de Şubat ortasında bir araya geldiler.

Libya’da iki ayrı Hükümeti destekleyen, sahada karşı karşıya gelen, MKÖ öznesinde ayrışan Erdoğan ve Sisi, Kahire’nin mistik ve bölgenin barut kokan havasında, kardeşim diyerek kucaklaştı.

Bu kucaklaşma ikili siyasi, ekonomik ilişkiler ve gündemdeki Filistin meselesi ile sınırlı değil. Doğu Akdeniz’de münhasır ekonomik alanlar gibi jeostratejik konular da masada olmalı. Türkiye, Arap Ligi’nin başkentinde, Afrika Birliği üyesi Mısır’ın siyasi nüfuzundan yararlanabilecek mi?

MİT Başkanı Kalın, Mart’ın ilk haftasında ABD’de Merkezi Haber Alma Teşkilatı (CIA) Başkanı Williams Burns ile bir araya geldi. Dosya’da ikili ilişkilerin yanı sıra Filistin meselesi, Gazze’de ateşkes, PKK/PYD sorunu, Ukrayna, Irak ve Suriye konuları da var. Dışişleri Bakanı Dr.Fidan da aynı günlerde ABD’de Bilinkin ve diğer yetkililerle bir araya geldi. Bu görüşmelerden çok değil birkaç hafta önce CIA, Mossad ve Mısır Genel İstihbarat Servisi Direktörleri ve Katar Başbakanı, İsrail Filistin arasında esir takası ve ateşkesi sağlamak amacıyla, Kahire’de ve Paris’te bir araya geldiler. Sonuç yok.

Türkiye, Ukrayna krizindeki tarafsızlığı, her iki tarafın güvenini sağladığı stratejik arabuluculuk rolündeki başarı ve tecrübesinden Filistin’de faydalanamadı.

Türkiye çok değil 2010’da, Suriye ve İsrail ile ayrı ayrı geliştirdiği güvene dayalı ilişkilerle birlikte, İsrail Suriye Barış Anlaşması’nda sona çok yaklaşmıştı. Hatta o dönemde Suriye İsrail Barış Anlaşması sonrası, Filistin İsrail Barış Anlaşması da gündeme geldi. Ancak önce Türkiye İsrail, hemen sonrasında Türkiye Suriye ilişkileri çıkmaza girince Orta Doğu’da barış için tarihi fırsat kaçtı, her iki dosya da arşivlerde yerini aldı.

Türkiye, Gazze’de krizin henüz başındaki nispeten tarafsız, itidalli politikasını hızlı bir şekilde yitirdi. Türkiye Gazze’deki varlığını, insani yardım, yaralıların tedavisi gibi konulara yoğunlaştırdı. Gazze’de savaş sonrasında barış görüşmeleri, Gazze’nin yeniden inşası da önemli.

Filistin’de bölünmüşlük; Hamas / El Fetih

Ramallah’ta El Fetih, Gazze’de Hamas. Filistin, siyasi ve fiili olarak ikiye bölünmüş durumda. Fetih’in laik, Hamas’ın müslüman kardeşler yapısıyla ayrışma daha da derinleşiyor. Filistin Başbakanı Şubat’ın son haftasında istifa etti.  Rusya’da, aralarında islamcıların, laiklerin, milliyetçilerin ve bağımsızların da bulunduğu 14 Filistinli grup Moskova’ya gitti. Sonucun ne olduğu net değil.

Denklemde Hizbullah olmazsa olmaz koşul. Sünni olan, laik ve MKÖ temelinde ayrışan Filistin yapılanmalarından Hamas, Şii aidiyetli İran vekili Hizbullah ile kol kola.

Hamas’ın kimliği, aidiyeti konusunda Türkiye ve Batı ayrışıyor. Türkiye Hamas’ı siyasi bir aktör, özgürlük savaşçısı olarak nitelendiriyor. Batı ise Hamas’ı terör örgütü olarak kabul ediyor.

Filistin’de kayıplar 30.000’i geçti. Dünya Sağlık Örgütü, Gazze’de salgın hastalıklar ve açlık nedeniyle önümüzdeki dönemde 10.000 kişinin hayatını kaybedebileceği ifade ediyor.

Filistin’de soykırım boyutuna ulaşan insan hakları ihlalleri ile birlikte, Refah’ta başka bir dram yaşanmadan önce, ivedilikle Filistin’de ateşkes sağlanmalı. Diplomasiye bir kez daha şans verilmeli.  Zaman daralıyor, ABD kısa bir süre sonra doğrudan Başkanlık seçimine odaklanacak.

Gazze’de bunca yıkımın arkasından, Filistin’de kalıcı, sürdürülebilir bir barış için adalet tabanlı, pozitif barış anlaşmasına ihtiyaç var.   Uluslararası anlaşmalar ve BM kararları doğrultusunda, bölge gerçeklerine uygun barış anlaşmasına olan ihtiyaç, her zamankinden daha fazla hissediliyor. Başkenti Doğu Kudüs olacak, 1967 sınırlarında, bağımsız bir Filistin Devleti. Bu sadece bölge barışına değil küresel barışa da ivme kazandıracak.

Tüm bu gelişmeler yaşanırken, bölgede ve dünyada “lider” eksikliği kendini tam anlamıyla hissettiriyor.

Lider Eksikliği

Netanyahu ve Filistin’in lideri Mahmut Abbas. İkisi de halk desteğinden yoksun, meşruiyetleri sorgulanıyor. Abbas yıllardır Filistin seçimlerinden kaçıyor. El Fetih ve Hamas, Filistin’de iki ayrı liderlik.

Lider eksikliğinde, İsrail tarafı çok mu farklı? Savaş Kabinesi adı altında radikal sağ, gerek İsrail halkının ve diasporanın, gerekse ABD’nin desteğini (!) kaybeden Netanyahu ile birlikte. Netanyahu, kişisel olarak Gazze Savaşı’ndan besleniyor.

 Küresel aktör ABD’de, Biden’ın alternatifi Trump. İsrail ve Filistin barış sürecini geçmişte damadına ihale eden Trump tekrar Başkan adayı. Orta Doğu’da çatışmalar devam ederken, ABD’de karar alıcılar ve politika uygulayıcıları, soğuk savaş döneminin kapalı kapılar arkasında yaşanan alışkanlıklarını, karar alma süreçlerini 21.yüzyılın ilk çeyreğinde sürdürmeye devam ediyor.  ABD Savunma Bakanı, Aralık’ta kanser hastalığı nedeniyle tedavi sürecine giriyor, Başkan Biden savunma bakanının hastalığını, yoğun bakım aşamasında, iki ay sonra öğreniyor!

 Avrupa’da Merkel’den sonra lider olarak akla gelen isim var mı? Avrupa liderleri daha Ukrayna’da olan bitenin ve sonuçlarının farkında değilken, Filistin sorununu ve etkilerini kucaklarında buldular.

Putin güçlü bir lider ancak öncelikleri ve karşılaştığı sorunlar farklı. Bölge’de genişleme, yayılma emareleri gösteren Filistin İsrail çatışmasının acımasız sonuçları gözler önündeyken, İran, Çin ve Rusya ortak askeri tatbikat planları yapıyor.

ABD, Şubat ortasında yeni güne, stratejik güvenlik uyarısıyla uyandı. Detay verilmedi. İlk akla gelen Rusya ve İran kökenli olası bir tehdit. Yüksek güvenlik uyarısı üzerindeki gizlilik derecesinin kaldırılması konuşuldu. Yerkürede 20.yüzyıldan intikal eden jeopolitik kırılma bölgelerinde sıcak gelişmeler, çatışmalar yaşanırken, Rusya uzayda 22. yüzyıla nükleer hazırlık mı yapıyor?

Putin, Mart 2024’te Türkiye’yi ziyaret etmeyi, Erdoğan ile bir araya gelmeyi planlıyor. Erdoğan, Putin ile doğrudan görüşebilen, tek NATO üyesi Cumhurbaşkanı. Ancak ABD Başkanı Bıden, hala daha Erdoğan’ı Beyaz Saray’a davet etmedi (!).

Ukrayna Savaşı ikinci yılını doldurdu. Rusya, Suriye’de askeri ve siyasi olarak etkinliğini koruyor. Rusya’nın Suriye hava sahasını kontrolü Türkiye açısından kritik öneme haiz. Bu durum zaman zaman Türkiye’nin aleyhine, PKK/PYD’nin ve İsrail’in çıkarlarına hizmet ediyor.

İsrail İran Ekseninde, Suriye ve Lübnan fay hatları

Hamas İsrail çatışmaları, Orta Doğu’da bir başka jeopolitik kriz alanı olan Suriye ve Lübnan’da riskleri arttırıyor. Gelişmelere Lübnan penceresinden bakacak olursak jeopolitik risk endişesi yüksek.  Beyrut’ta her gün kurulun sofraya davet edilen ve/veya cebren sofraya oturan davetsiz misafirler, aktörler çok çeşitli. Sofrada ki mezeler de çok çeşitli, tartışmasız lezzetli. Kısaca, Orta Doğu’da yaşanan gelişmelere taraf tüm aktörler Beyrut’ta.

İsrail savaş uçakları, İsrail Lübnan sınırında tansiyon yükselirken, Şubat’ın son haftasında, 2006 yılından beri ilk defa, Lübnan’da Bekaa Vadisi’nde Hizbullah kontrolündeki Baalbek’i vurdu. Beyaz Saray küresel altyapı ve enerji güvenliği koordinatörü Amos Hochstein Lübnan’da artan gerilim ile birlikte Mart başında Lübnan’a gitti.

Fransa, Gazze’de İsrail/Hamas çatışmasında oyun dışı kaldığını düşünüyor. Fransa’nın, Lübnan/İsrail sınırından Hizbullah’ın çekilmesi, Lübnan ordusunun sınıra yerleştirilmesi teklifi, uygulanabilir olmaktan, Bölge gerçeklerinden çok uzak. Hizbullah, son 10 yılda askeri alanda İsrail ile güç dengesini sağladığını düşünüyor. İsrail’de aynı düşüncede olmalı.

Hizbullah’ın Lübnan’da askeri varlığı, mutlak siyasi ve ekonomik gücü var. Hizbullah’ın İsrail sınırını, komutanı Maruni Hristiyan olan, eğitimlerinde ABD ve Fransa’nın öncü rol üstlendiği Lübnan ordusuna teslim etmesi, Lübnan gerçekleriyle örtüşmüyor. Kaldı ki Lübnan ordusunun savaş kabiliyeti, silah envanteri ve caydırıcı gücü, Hizbullah ile karşılaştırıldığında zayıf kalıyor.  

Hizbullah, son 25-30 yılda, en son 2006’da, İsrail’in Lübnan’a saldırılarında, etkili bir savunma gerçekleştirdi. Lübnan iç savaşında, Suriye ve İsrail’in Lübnan’ı işgalinde, Lübnan ordusu sahada yoktu. İç savaş sonrası İsrail saldırıları esnasında Lübnan ordusu, sahayı Hizbullah’a bıraktı, çatışmalara girmedi.

Lübnan Ordusu’nun Lübnan’da bulunan her türlü provokasyona açık Filistin kamplarına müdahale yetkisi de yok. Beyrut’ta ofisleri bulunan Hamas, İslami Cihat ve diğer Filistinli gruplar Lübnan ordusundan daha çok Hizbullah ile birlikte hareket ediyor. Lübnan ordusunun, Bekaa Vadisi’nde Hizbullah bölgesine, iddialara göre uyuşturucu tarlalarına müdahale imkanı ve kabiliyeti de bulunmuyor. Beyrut’ta Hizbullah’ın karargahının bulunduğu Dahiye’de Lübnan askerini görmek mümkün değil. Güney Lübnan’da, Sayda ve Sur’da, Hizbullah ve Filistinli gruplar, İsrail’e karşı ciddi tehdit unsuru. Kısaca, İsrail’e karşı koyma noktasında Lübnan ordusunun sahada etkinliği ve caydırıcılığı yok.

Lübnan Ordusu’nun vatanperverliği elbette sorgulanamaz. Lübnan’da halk Ordusuna güveniyor. Lübnan Ordusu Suriye sınırında selefi tekfiri radikal terör gruplarıyla mücadelede başarılı. Lübnan’da ekonomik nedenlerle başlayan ve son beş yıldır devam eden toplumsal olaylarda Ordu’nun müdahale şekli, dini, mezhebi ve etnik kökeni ne olursa olsun, her kesim tarafından destekleniyor.

Lübnan’ın komşusu Suriye’deki siyasi otorite boşluğundan yararlanan PKK/KCK, PYD/SDG, Irak ve Suriye’deki kazanımlarını genişletmek istiyor. ABD, bölgede selefi tekfiri terör örgütü, İslam Devleti oluşumuna karşı, yine bölge ülkeleri tarafından bir terör örgütü olarak kabul edilen PKK/PYD’ye destek veriyor. Rusya çok mu farklı PKK/PYD’yi terör örgütü olarak kabul etmiyor.

Türkiye Irak’ta kararlı, Talabani kıskaca alınıyor. ABD, Erbil ile ilişkilerini güçlendiriyor. 

Türkiye Savunma Bakanı ve MİT Başkanı’nın son bir dizi Irak ziyaretleri önemli.   PKK/PYD ve Talabani güçleri, İran ve Türkiye tarafından kıskaca alınıyor. Bağdat Hükümeti de KYB/Talabani öznesinde İran ve Türkiye ile birlikte hareket ediyor. ABD’nin Irak ve Suriye’deki mevcudiyeti sorgulanıyor. Ancak ABD, Mart 2024 itibariyle İran etkisindeki Bağdat yönetimine karşı Erbil ve Barzani ile ilişkilerini güçlendiriyor.  

Pentagon’un Şubat ayı ortalarında açıkladığı resmi verilere göre, İsrail’in Gazze’ye yönelik devam eden saldırıları boyunca, Irak ve Suriye’de ABD askeri üslerine yönelik, İran ve vekilleri kaynaklı saldırı, eylem, eylem girişimi sayısı 168.

ABD, bu arada bir ilk, 6 Ekim’de NATO’da müttefiki Türkiye’nin SİHA’sını düşürdü.

 Kürt Devleti kurgusu ortak tehdit. Türkiye İran yakınlaşmasına Esad katılır mı?

İran destekli şii milisler, Şubat’ın ilk günlerinde Suriye’nin Irak sınırındaki Deyrizor ilinde ABD’nin desteklediği Suriye Demokratik Güçleri (SDG)’ne ait bir eğitim kampına insansız hava aracı ile saldırı düzenledi. Bu saldırıda PYD/SDG’nin altı militanı öldü.

Türkiye bu gelişmeden memnun. PKK/PYD/PJAK öznesinde İran ve Türkiye yakınlaşıyor gibi.  İran etkisindeki Irak Hükümeti’nin de Kuzey Irak’taki Bölgesel Kürt Yönetimine, Barzani ve Talabani aktörlerine bakışı değişti.

ABD, Rusya, Türkiye ve İran Suriye’de komşu oldular. İslam Devleti ve PKK/YPG yine Suriye’de otorite boşluğundan faydalanarak kendilerine alan yarattılar. Suriye Hükümeti, egemenlik haklarını kullanamaz durumda. Suriye, kendi petrolünü PKK/YPG’ den satın almak zorunda bırakıldı.

Orta Doğu’nun kaderi, Kürtler de bölünmüş durumda. Kürtler, laik, özgürlükçü ve gelenekçi/aşiret bağları olan gruplar olarak ayrışmış durumda. Kürtler ayrıca, İran, Suriye, Türkiye ve merkezi Irak Hükümeti’ne bakış ve yaklaşım farklılıkları açısından da bölünmüş durumda.  ABD ve Rusya etkisinde olanlar da var.

Filistin’de ki çatışmalar devam ederken Orta Doğu ve Doğu Akdeniz jeopolitiğinde kırılgan ortamda, Bölgede güvenlik endişeleri artıyor, genişliyor. Mevcut konjonktür sürdürülebilir değil. PKK/PYD, Suriye’de 70 bine ulaşan militan kadrosu, gelişmiş silah ve teçhizatın yanı sıra Deyrizor’da el koyduğu petrol sahasından elde ettiği güçlü finans kaynağı ile düzenli ordu aşamasına geçme yolunda hızla ilerliyor.

Bölgede dört komşu ülkenin ortak güvenlik endişeleri ve toprak bütünlüğünün korunması hedefi kapsamında İran ve Türkiye yakınlaşmasına, Suriye’de katılır mı acaba? İlk adım olarak Adana  Mutabakatı mekanizmasına işlerlik kazandırılabilir mi?

@2024 – Ankara Politikalar Merkezi

Yayın Politikamız:
Ankara Politikalar Merkezi üyelerinin veya web sayfamızda yazıları çıkan APM üyesi olmayan kişilerin, APM web sayfasında yayınlanan yazılarında veya APM üyelerinin diğer mecralarda açıkladıkları görüşleri şahsi görüşleri olup Ankara Politikalar Merkezini bağlamaz. APM adına, yalnızca Yönetim Kurulu veya Yönetim Kurulu tarafından yetkilendirilmiş Yönetim Kurulu üyeleri açıklama yapabilir, APM’yi bağlayan açıklama veya görüşleri ifade edebilir.