Yeni Start ve Sonrası Dönem

ZİRVE ÖNCESİ SÜREÇ

14 Haziran 2021’de yapılması planlanan NATO Zirvesi’ne bir ay kaldı. Bu önemli Zirve için hazırlıkların  NATO içinde ve müttefik ülkeler başkentlerinde tam hızla ilerlemekte olduğuna kesin gözle bakılmalı.

ABD Başkanı Biden, 2021 Mart’ında düzenlenen AB Zirvesinde Avrupalı ​​mevkidaşlarıyla yaptığı telekonferansın ardından, önümüzdeki NATO Zirvesi’nde transatlantik topluluğa ilk kez hitap edecek. Görev süresine başladığında ABD Başkanı Biden, açık ifadelerle “ABD geri döndü” dedi.  Bu, uluslararası sahneye ve transatlantik dünyaya geri dönmek anlamına geliyor.  ABD Başkanının uluslararası düzene bakış açısının Avrupa-Atlantik bölgesini ve ötesini çevreleyen belirsizlikler ve istikrarsızlıklarla dolu bir dönemde İttifak için geniş bir nefes alma alanı yarattığı anlaşılıyor.

Sırasıyla Şubat ve Nisan ayındaki NATO Savunma ve Dışişleri Bakanları Toplantıları, ABD’nin alışılagelmiş ayırt edici özelliği olan NATO ve üyeleri nezdindeki teşvikkâr tutumunu göstermek bakımından önemli gelişmelere sahne oldu. Sistemik rekabetin arttığı bir dönemde, Washington’daki en yüksek kademelerden İttifak içindeki dayanışma ve amaç birliğine öncelik veren olumlu mesajlar NATO’nun geleceğine dair önemli ipuçları veriyor.

NATO’NUN DAYANDIĞI ZEMİN

İttifak’ın zeminini oluşturan temel ilkeler NATO’yu en başarılı siyasi-askeri ittifak yapan esaslardır.  Önümüzdeki Zirve, NATO’nun şimdi ve gelecekteki rolünü netleştirmek için yeni bir fırsat olacak ve mevcut küresel sınamalar karşısında transatlantik çerçevenin kalıcı değerini destekleyecek mesajların dünya kamuoyuyla paylaşılmasına vesile oluşturacaktır.

Zirvede ‘NATO 2030: Yeni Bir Çağ İçin Birliktelik’ başlığı altında bağımsız Uzmanlar Grubunca hazırlanan Raporun temel yönelimi ve tavsiyeleri NATO ülkeleri liderleri tarafından ele alınacak.  İttifak’ın önümüzdeki on yılda yol haritasını çizen bu kapsamlı raporun, diğer hususlar meyanında, çok önemli iki yönü, transatlantik istişareler için benzersiz bir danışma forumu olan NATO’nun mevcut uluslararası güvenlik durumu karşısında siyasi boyutunu güçlendirmeyi ve 2010 NATO Lizbon Zirvesinde kabul edilen Stratejik Konseptin güncellenmesini önermesidir.

Bölgesel bir örgüt olmasına rağmen Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana NATO, yürüttüğü operasyonlar/misyonlar ve kurmuş olduğu ortaklıklar dolayısıyla küresel ölçekte boyutlar kazandı.  Faaliyetlerinin ve ortaklıklarının kapsamı, Avrupa-Atlantik bölgesinin ötesindeki farklı alanlara doğru geniş ölçekte evrildi. Oluşturduğu ortaklıkların sayısı kıtalararası bir yönde artarak  Uzak Doğu’yu da kapsayacak şekilde çok geniş bir alana yayıldı.

SON ALTI YILDA NELER OLDU?

Kırım’ın hukuk dışı ve gayrimeşru işgali ve ilhakı ile Ukrayna’nın Donbas bölgesinin Rusya tarafından istikrarsızlaştırılmasının ardından, kısacası 2014’ten bu yana, çoğulcu demokrasi, hukukun üstünlüğü ve bireysel özgürlükler gibi şimdiye kadar Batı demokrasilerinde doğal kabul edilen  ortak ideal ve değerlere sahip çıkmak her zamankinden daha önemli hale geldi.

NATO’nun da üzerine inşa edildiği bu temel değerler, İttifakın rakipleri ve ortaklarıyla yürüttüğü ilişkiler bağlamında olduğu kadar, hatta  daha da artan derecelerde müttefik ülkelerdeki yönetişimlerin geleceği için de kritik önem taşıyor. Bu ortak idealleri ve değerleri benimsemek, sürdürmek ve güçlendirmek, hem müttefikler hem de ortaklar için  mevcut uluslararası sınamalar karşısında vazgeçilemeyecek bir güvenlik ve istikrar ağı oluşturuyor.

Yeni ABD yönetiminin, NATO’nun Kurucu Antlaşması hükümlerinde yer aldığı üzere, dış ve güvenlik politikalarını belirlemede ve izlemede demokrasiye, hukukun üstünlüğüne ve bireysel özgürlüklere öncelik vereceği ortaya çıktı.  Bunun İttifak içinde olumlu yankı bulması ve birçok üye ülke tarafından memnuniyetle karşılanması şaşırtıcı olmayacak. ABD Başkanının ileri bir tarihte evsahipliği yapacağı ‘Demokrasiler Zirvesi’ne de transatlantik bir çerçevede önemli bir katkı sunacak.

ZİRVEDEN NE BEKLENEBİLİR?

Zirvenin, paylaşılan ortak değerlere öncelik verme anlamında yeni bir ruha hayat verilmesi için kritik bir dönüm noktası oluşturması beklenmelidir. Zirvenin temel sonuçları arasında kimi müttefik ülkelerde popülist politikaları öne çıkaran, İttifakın dayandığı ortak değerlerden sapmalara meydan veren bazı çevrelere karşı ciddi bir uyarının vücûd bulması sürpriz oluşturmayacaktır. Bu yönde Zirve sonuçlarına yansıyacak güçlü bir çağrı, üye ülkelerde demokratik yönetişimleri teşvik edecek ve demokrasinin dayanıklılığı pekiştirecek bir işlev görebilir.

Zirvenin diğer bir sonucu olarak, ‘kurallara dayalı uluslararası düzene’ meydan okuyan ülkelerin sergilemekte oldukları davranışlara karşı sessiz kalınmayacağı mesajının yeniden ve güçlü bir tonda dünya kamuoyuna ilan edilmesi beklenmelidir. Birçok ilgili çevrede, ortak ideallerin ve değerlerin lafzını ve ruhunu yeniden canlandırmanın NATO’nun özellikle son yıllarda bir ölçüde geri plana itilen siyasi rolünü güçlendireceği kanaati yaygındır.  Zirvede İttifak içinde ileriye dönük bir ‘demokrasi gündemi’ başlatılması projesi güç bulabilir. Bu yöndeki bir girişim, “NATO 2030: Yeni Bir Çağ İçin Birliktelik” raporunun yönelimi ve özüyle de uyumlu olacaktır.

Zirve ayrıca, NATO Devlet ve Hükümet Başkanlarının yeni bir Stratejik Konsept (SK) hazırlanması için onay vermelerine fırsat da sağlayacaktır.  Mevcut SK’i güncellemenin zemini esasen 2014’ten bu yana hazırdır. Özellikle son altı yılda uluslararası konjonktürde meydana gelen gelişmelere dayalı tecrübe ve bilgi birikimi manzumesi temelinde hazırlanacak SK aracılığıyla ileriye dönük bir stratejiyi ortaya koymanın zamanı gelmiştir.

Mevcut stratejik rekabet prizmasından geleceğe bakıldığında uzay, siber güvenlik, hibrit savaş ve yapay zeka alanlarında yeni ve gelişmekte olan teknolojilerde üstünlüğü koruma gereksinimi ön plana geçecektir. Birçok alanı olduğu kadar güvenlik ve savunmayı da yakından etkileyen iklim  değişikliğine ve gelecekteki olası pandemilere karşı mücadele etmenin de İttifakın katkı sağlayacağı alanlar arasına dahil olunması kuvvetle muhtemeldir.

Bozucu etkiler doğuran yeni ve gelişim halindeki teknolojilerde üstünlük kurmaya dönük arayışın, müttefik ülkeleri bu alandaki çabalarını birleştirmeye, daha yakın işbirliğinde bulunmaya ve birlikte çalışabilirlik ilkesi temelinde daha cömert ölçülerde teknoloji ve bilgi birikimlerini paylaşmaya yöneltmesi de olasıdır.

Zirvede ele alınacak bir diğer konu şüphesiz Afganistan olacaktır.  Biden yönetiminin Afganistan politikasına eleştirenler, tüm NATO kuvvetlerinin Afganistan’dan oldukça erken bir dönemde çekilmesi konusunda meşru görüş ve endişelere sahipler.  Bu, orada bulunan NATO kuvvetlerinde “birlikte ayarlama yapma” ilkesiyle pek bağdaşmamaktadır.  Afganistan’da kalıcı barış ve istikrar koşulları henüz oluşmamıştır. Dolayısıyla, Afganistan’daki kuvvetlerin çekilmesi süreci müttefik ülkelerin müteyakkız kalmalarını gerektirecektir.  Afganistan’da barış ve istikrar sağlama amacıyla son yirmi yıldır gösterilen toplu çabaların israf edilmemesi önemlidir.

ABD Dışişleri Bakanı Blinken 3 Mayıs tarihli son açıklamasıyla, Afganistan’dan kuvvetlerin çekilmesi konusunda devam eden tartışmalara nihayet bir miktar gerçekçilik şırınga etti: ‘Askerlerimizin eve dönmesi, oradan ayrıldığımız anlamına gelmez.  (Orayı) Terketmiyoruz.’ Bu açıklama şayet denklemin kuvvetlerde ‘birlikte ayarlama yapma’ ilkesinin yeni bir anlayışla ele alınması anlamına geliyorsa, bu anlayış Afganistan için daha istikrarlı bir geleceğe yönelik umutları arttırabilir.

NATO-Rusya ilişkilerinin, bu meyanda Ukrayna krizinin Zirvede ele alınacağına kesin gözle bakılmalıdır. Rusya’nın, Ukrayna’nın egemenliğini ve toprak bütünlüğünü halen ihlal etmekte olan agresif davranışları gözönüne alındığında, müttefik ülkelerin süregiden bu ciddi krizi uzun vadede çözmek için çabalarını belki de farklı bir anlayış temelinde yeniden birleştirmeleri beklenmelidir.

Zirvede  Çin kaynaklı mevcut ve gelecekte ortaya çıkması olası sınamaların da yapılacak danışmalara dahil edilmesine kesin gözle bakılmalıdır. NATO’nun Uzak Doğu’daki ortaklarını da yakından ilgilendiren  ‘Çin sorunsalı’ İttifakın gündeminde uzun süre gündemde kalmaya adaydır.

Rusya ve Çin ilişkilerinin dayandığı hassas dengeler, bu iki ülke arasındaki ilişkilerdeki evrimin yakından izlenmesini ve bunlardaki potansiyel eğilimlerin erken aşamalarda teşhis edilmesini zorunlu kılmaktadır.  Bu bağlamda Çin’le ilişkilerde zamanında Rusya için geliştirilmiş savunma/caydırıcılık-diyalog/angajman ikilisine dayalı ‘çift kuşaklı yaklaşım’dan esinlenecek bir yolun benimsenmesi olasılığı izlemeye değerdir.

ZİRVE TÜRKİYE İÇİN NE ANLAMA GELİYOR?

Bu arka plan ışığında yaklaşmakta olan NATO Zirvesi, kendisi ile başta ABD olmak üzere bazı İttifak üyeleri arasındaki anlaşmazlıkların halen çözüm beklediği bir dönemde Türkiye için kritik bir fırsat olabilir.

Zirve, Türkiye ile ABD arasındaki ikili ilişkilerin sınırlarını aşan, bir bütün olarak İttifak’ı etkileyen S 400 sorununa çare üretmek için Türkiye’ye bir olanak sağlayabilir. Gündemdeki bu ciddi sınamanın üstesinden gelmeye dönük bir uzlaşı sağlanabilirse, bunun ana hatları kamuoylarına Zirve vesilesiyle açıklanabilir. Bu netameli meselede sağlanabilecek olası bir uzlaşı hiç şüphesiz Zirve gündemine damga vuracak gelişmeler arasında yerini alır.

Pek çok siyasi çevre tarafından da öne sürüldüğü üzere Türkiye’nin bölgesel ilişkilerini normalleştirmeye yönelik çabaları da Zirvenin genel iklimine olumlu yansımalarda bulunabilir.

Türkiye’nin ev sahipliğini üstleneceği Afganistan Hükümeti ile Taliban arasındaki görüşmelerden geleceğe dönük olumlu sinyallerin çıkması Zirve öncesinde Türkiye’nin başarı hanesine yazılacak bir tablo ortaya çıkarır.

İçinde barındırdığı bir dizi çetrefil sorunlara rağmen, bölgesel bir güç olarak Türkiye, Rusya ile Ukrayna arasındaki krizin hafifletilmesinde bir rol oynayabilir.  İki önemli komşusu arasında geleceğe dönük geçici bir düzenlemeye varılması için zemin hazırlayabilir. Bu hedef doğrultusunda elindeki diplomatik araçları etkili yönde kullanmak Türkiye’nin bölgedeki hayati çıkarlarına hizmet eder. Sağlanması güç de olsa varılması arzulanan böyle bir sonuca anlamlı katkı verilmesi elbette tüm tarafların, özellikle de Rusya ve Ukrayna’nın, ortak siyasi irade sergilemelerini gerektiriyor.  Yine de olası olumlu bir sonuç sağlanmasına şans vermeye değer.

Önümüzdeki ay gerçekleşecek NATO Zirvesine Türkiye açısından bakıldığında bu önemli etkinliğin, Türkiye’nin müttefik ve ortaklarıyla ilişkilerini konjonktürel bir al-ver anlayışıyla mı, yoksa küresel ilişkilerdeki yönünü ve yerini belirleyecek uzun vadeli bir girişim olarak mı gördüğünü anlamak için bir turnusol testi oluşturacağını tahmin etmek güç değil.

ABD Başkanı Joe Biden, Beyaz Saray’daki ilk ayını geride bırakırken, yönetimin Ortadoğu politikası da yavaş yavaş şekilleniyor. ABD’nin uluslararası arenaya geri dönüşünü kanıtlamak istercesine, birbiri ardına aldığı kararlarla Biden  göreve hızlı başladı. Washington’ın Ortadoğu’ya yönelik adımları arasında, Suudi Arabistan’a Yemen Savaşı kapsamında sağladığı silah satışını askıya alması, Suudi gazeteci Cemal Kaşıkçı cinayetine ilişkin raporun kamuoyuna sunulması, Birleşmiş Milletler Filistinli Mültecilere Yardım Ajansı’na -Başkan Donald Trump döneminde kesilen– yardımların yeniden başlayacağı ve İran’ın anlaşma şartlarına tam riayet etmesi halinde nükleer anlaşmaya dönmeye hazır olduğu yönündeki açıklamaları sayabiliriz.

Başkan Biden’ın ekibinde Obama döneminden tanınan isimleri görevlendirmesi ve İran’la yeni bir nükleer anlaşma hedefini Ortadoğu politikasının kalbine yerleştirmiş olması,  Obama’nın mirasını devam ettireceği izlenimi vermekte. Oysa yakından bakıldığında, Biden’ın şimdiye dek ortaya koymuş olduğu dış politika vizyonunun, Obama dönemiyle bire bir örtüştüğü söylenemez. Karşımızda, ABD’nin bölgeden geri çekilişinin yarattığı güç boşluğunun bilincinde, diğer taraftan öncelikli sorunlara eğilebilmek adına Ortadoğu’da düzen arayışı içinde olan ve bunu yaparken müttefiklerden demokrasi ve insan hakları gibi değerlere asgari uyum bekleyen bir yönetim var. Başkan yardımcılığı yaptığı dönemin iç ve dış konjonktürünün bugünden bir hayli farklı olduğu düşünülürse, Biden yönetiminin uzun vadede bölgeye yönelik hedeflerini daha mütevazı  bir çerçevede tutması gerekebilir. Bu yazı, Biden yönetiminin Ortadoğu politikasının dayandığı temel prensipleri, başlıca hedefleri ve hangi noktalarda önceki yönetimlerden ayrıştığını tartışmayı amaçlıyor.

ABD dış politikası ve “transatlantik” metaforu:

ABD dış politikasından bahsedilirken çoğu zaman açık denizlerde seyahat eden “transatlantik gemi” benzetmesinden yararlanılır. Amaç, Amerikan dış politikasında rota değişiminin yavaş ve kademeli şekilde meydana geldiğine dikkat çekmektir. Farklı partileri temsil eden yönetimlerin, sorunlara yaklaşımları değişkenlik gösterse dahi, dış politika hedeflerinde devamlılık arz eden öğeler yakalamak mümkündür. Bu açıdan, örneğin, Başkan Obama döneminde başlayan dış politikada Asya-Pasifik’e yönelimin, halefi Trump döneminde, daha çatışmacı bir üslup benimsenmiş olmasına rağmen devam ettiği görülür. Önümüzdeki dönem, ABD-Çin rekabetinin daha da kızışacağı düşünülürse, Biden yönetiminin de bu yönelimi sürdüreceğini öngörmek yanlış olmaz. Bu yaklaşım, ABD’nin Ortadoğu politikasını doğrudan şekillendiriyor.

Asya’ya yöneliş, zaman zaman yanıltıcı bir şekilde Ortadoğu’dan çıkış olarak yorumlanmakta. Doğrusu, ABD’nin bölgeye ilgisi devam etmekle birlikte azalıyor. Bunda başta değindiğimiz Çin ile küresel rekabeti yönetmenin öncelik kazanması, Amerikan kamuoyunun deniz aşırı askeri müdahalelere desteğinin azalması ve ABD’nin Ortadoğu enerji kaynaklarına ihtiyacının ortadan kalkması gibi olguların payı var. Öte yandan, bölgenin enerji kaynaklarına erişimin açık tutulması, Körfez trafiği/ticaretinin kesintisiz akışı ve İsrail’in güvenliğinin muhafaza edilmesi noktasında, ABD’nin geleneksel Ortadoğu politikasının hedefleri geçerliliğini ve önemini hala koruyor.

“Geriden liderlik etme” ve Asya-Pasifik’e yönelim:

Çin’in küresel yükselişinin arka planında, Obama yönetiminin dış politikasını büyük ölçüde şekillendiren, selefi Başkan George W. Bush’un Afganistan ve Irak askeri müdahaleleriydi. Obama dönemine damga vuran, “leading from behind-geriden liderlik etme,” stratejisi, ABD’nin müttefiklerini uluslararası çatışmaların çözümünde daha çok sorumluluk almaya teşvik ediyordu. ABD bundan böyle, Ortadoğu’nun sonu gelmez sorunlarının içine çekilmeyecek, dünyanın dört bir yanında çıkan her yangını söndürmeye çalışmayacaktı.

Genel çerçeveden bakıldığında, Başkan Obama, ABD’nin Ortadoğu’da askeri varlığını azaltırken, diplomasiye alan açmayı, böylelikle kaynakları Pasifik’e kaydırmayı amaçlıyordu. Bu bağlamda Ortadoğu’da başlıca iki hedef belirlenmişti: Arap-İsrail sorununun çözümü ve İran ile nükleer anlaşma imzalanması. İlk dosya, Dışişleri Bakanı John Kerry’nin altı ay süren mekik diplomasisi sonuçsuz kalınca rafa kaldırıldı. İkincisi ise, Obama yönetiminin en önemli dış politika kazanımı olarak kayda geçti. Anlaşma, İran’ın nükleer enerji üretiminin uluslararası kurumlarca denetime açılması karşılığında, ekonomik yaptırımların gevşetilmesini öngörüyordu. Böylelikle, İran’ın nükleer silah üretmesinin önüne geçilmiş olacaktı. Uzun vadede, Tahran’ın sisteme ekonomik entegrasyonu neticesinde daha ılımlı bir dış politika çizgisi benimseyeceği varsayılıyordu. Obama’nın beklentisi, son tahlilde, bölgenin iki rakip gücü Suudi Arabistan ile İran arasında bir modus vivendi (bir arada yaşama) durumu oluşacağı yönündeydi.

Ancak Obama’nın bu süreçte Suudi Arabistan liderliğindeki Sünni Müslüman devletler ile İsrail’in güvenlik endişelerini yeterince göz önüne almaması ve bölgedeki müttefikleri müzakere sürecinin dışında bırakması, Beyaz Saray’da yönetim değişikliğiyle birlikte Washington’ın 2018’de nükleer anlaşmadan çekilmesine zemin hazırladı. Üstelik, Obama’nın İran ile nükleer müzakereleri sabote etmemesi beklentisiyle, Suudi Arabistan’ın 2015’te Yemen’e müdahalesine ses çıkarmaması, büyük bir insani dramın kapısını aralamış oldu.

Amerika geri dönüyor

Başkan Biden, Obama’yla kader birliği etmişçesine, ülkenin yönetimini derin bir siyasi ve ekonomik krizin ortasında devraldı. Koronavirüs salgını sebebiyle ülkede 500 binden fazla insanın hayatını kaybettiği, işsizlik oranının bir dönem yüzde 14’lere ulaştığı ABD’de, yeni yönetimin en büyük önceliği kuşkusuz salgını kontrol altına alarak, güvenli bir şekilde ekonomiyi yeniden işler hale getirmek. İç politikada popülist siyaseti besleyen ve demokrasiyi tehdit etme noktasına gelen yapısal sorunlara çözüm arayışı içinde olan Biden yönetiminin, dış politika ajandasında selefi Trump’ın başkanlığı boyunca ülkenin uluslararası imajı ve müttefiklerle ilişkilere verdiği hasarın tamir edilmesi yer alıyor.

Uluslararası kamuoyuna ilk kez seslendiği Münih Güvenlik Konferansı’nda Amerika’nın sahaya geri döndüğü mesajını veren ve sözlerini edimlerle destekleyeceğini taahhüt eden Başkan Biden’ın çizdiği profil Obama’nın geriden liderlik etme hedefine kıyasla Washington’a daha aktif bir rol biçmekte. Halihazırda iç politikada Amerikan kamuoyunun askeri müdahalelere gönülsüzlüğü sürerken, Biden’ın “Amerika geri döndü” vurgusu yeni askeri angajmanlara girmekten ziyade, ABD’nin liberal demokratik düzenin dayandığı ilkelerin savunucusu olarak liderlik etme ve (ağırlıkla sert güç dışındaki enstrümanlarla) uluslararası gelişmeleri yönlendirme niyetini ortaya koyuyor. Öte yandan, Irak’ta ABD üssüne yapılan saldırıya karşılık olarak, 26 Şubat’ta Suriye sınırında İran destekli milislere ait olduğu öne sürülen hedeflerin ABD tarafından-orantı gözetilerek- vurulmuş olması, Biden yönetiminin, ülkenin Obama döneminden bu yana aşınan askeri caydırıcılığını geri kazanmaya çalıştığı ve güvenlikten de taviz vermeyeceği şeklinde okunabilir.

Biden’ın telefon diplomasisi

Başkan Biden’ın İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu’yu göreve geldikten 28 gün, Suudi Arabistan Kralı Selman bin Abdülaziz’i bir ay 2 gün sonra aramış olması-bölgede halen telefon bekleyen müttefikler olduğu düşünülürse- ABD’nin Ortadoğu’ya azalan ilgisinin bir göstergesi olarak yorumlandı. Doğruluk payı olmakla beraber, Başkan Biden’ın telefon diplomasisi aynı zamanda, bölgedeki müttefiklere, ikili ilişkilerin Trump döneminden daha farklı seyredeceği mesajını taşıyor. İran’a yönelik maksimum baskı politikası kapsamında, Körfez ülkeleri ve İsrail’e açık çek veren Trump yönetimine kıyasla, Biden yönetimi, müttefiklerle ilişkilerde çıkarlar-ilkeler arası denge gözetilmesi ve Filistin meselesinde daha hakkaniyetli bir tavır benimsenmesinden yana.

İran ile yeni ve kapsamlı bir nükleer anlaşma

Tıpkı  Obama gibi, Biden’ın Ortadoğu ajandasında İran ile nükleer anlaşmaya geri dönme hedefi öncelikli bir yer tutuyor.  Trump yönetimi  2018’de çekildiği anlaşmanın yerine bir yenisini koyamadı. Biden yönetiminin Avrupalı ortakları aracılığıyla Tahran’ı müzakere masasına çağırmasının ardında, İran’ın nükleer güç üretimi üzerindeki sınırlamaların kalkmasının yol açacağı bölgesel istikrarsızlıktan duyulan endişe yatıyor.

Öte yandan, İran kabul ettiği takdirde, anlaşma kapsamının genişletileceği ve müzakerelerin daha şeffaf ve bölgedeki müttefikleri kapsayacak şekilde yürütüleceğine dair beyanatlar, Biden’ın başkan yardımcılığı yaptığı dönemin hatalarını tekrarlamama gayreti içinde olduğunu düşündürüyor. Nitekim, geçtiğimiz hafta içinde, ABD ile İsrail arasında 2009’da İran konusunu görüşmek üzere kurulmuş olan çalışma grubu yeniden aktive edildi. Ayrıca, İsrail ile ABD’nin ortaklaşa, yeni nesil Arrow 4 füze savunma sistemi geliştirecekleri duyuruldu.

Değerler-çıkarlar ikilemi

Biden’ın ilk dış politika icraatlarından biri olarak Yemen dosyasını seçmiş olması da oldukça anlamlı. Yemen’de İran destekli Hutilerin terör örgütü kapsamından çıkartılması, bölgeye gidecek insani yardımlara geçit vermesi sebebiyle, ABD’nin uluslararası imajına olumlu katkı sağlarken, Tahran’a da göz kırpıyor. Diğer yandan, Suudi gazeteci Cemal Kaşıkçı’nın katledilmesine ilişkin Washington’ın yayınladığı rapor arifesinde, insan hakları ihlali kapsamında- suikasti onayladığı öne sürülen veliaht Prens Muhammed bin Salman’ı da kapsayacak şekilde- yeni yaptırımlar tartışılırken, Riyad’ın savunma kapasitesini geliştirmek amacıyla ABD’li Lockheed Martin firmasıyla ortak üretim anlaşması imzalamış olması, Suudi Arabistan-ABD ilişkilerinde çok yönlü dengeler gözetildiğinin göstergesi. Nihayetinde, Suudi Arabistan’ın ABD’den en çok silah satın alan ülke olmasının yanı sıra, petrol fiyatlarının istikrarlı seyri, İran’ın dengelenmesi ve İsrail-Filistin sorununun çözümü (veya statükonun devamı) gibi pek çok konuda Washington’ın Riyad’ın desteğine ihtiyaç var.

İsrail-Filistin sorununa gerçekçi bakış

Arap Baharı’ndan bu yana bölgedeki diğer çatışmaların gölgesinde kalan Filistin meselesine yönelik, Biden yönetiminin Obama dönemine kıyasla daha alçakgönüllü hedefler içinde olduğu söylenebilir. Dışişleri Bakanı Anthony Blinken, Senato Dış İlişkiler Komitesi oturumunda, Trump’ın başkanlığı döneminde alınan bazı kararlardan (ABD büyükelçiliğinin Kudüs’e taşınması, İsrail’in Golan Tepeleri’ni ilhakının tanınması gibi) geri adım atılmayacağını ifade etmişti. Öte yandan, Trump dönemi kesilen yardımların yeniden başlatılacağı ve kapatılan Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) Washington ofisinin açılacağına dair açıklamalar, Beyaz Saray’ın Filistin yönetimini tekrar muhatap almaya başladığının göstergesi. Ancak saha gerçeklerinin iki devletli çözümü giderek olanaksız kıldığı bir konjonktürde, Başkan Biden, İsrail ile Filistin arasında yeni bir barış girişimi için mesai harcamaya niyetli görünmüyor. Bunun yerine Biden yönetiminin, Gazze’deki yaşam koşullarının iyileştirilmesi ve barışı zora sokan (İsrail’in Batı Şeria’daki yasa dışı yerleşimleri, Filistin Yönetiminin terör suçlularının ailelerine maaş bağlanmasını öngören  şehitlik fonu gibi) tek taraflı uygulanmaların sonlandırılmasına öncelik vermesi bekleniyor.

Suriye dosyasında değişiklik yok

Biden yönetiminin Ortadoğu’ya ilişkin Türkiye’yi yakından ilgilendiren Suriye dosyası ise belirsizliğini koruyor. Libya’daki başarısız deneyimin de etkisiyle, Obama yönetimi kırmızı çizgilerinin ihlal edilmesine rağmen Suriye Savaşı’na doğrudan müdahale etmemiş, ortaya çıkan güç boşluğu başta Rusya olmak üzere, bölge devletlerince doldurulmuştu. 2014 yılında, Irak Şam İslam Devleti’nin (IŞİD) Irak ve Suriye’de kısa sürede hakimiyet alanını genişletmesi, Obama’yı bölgede ABD’nin askeri varlığını azaltma planlarını yeniden gözden geçirmeye zorladı. Vekil güçler aracılığıyla sahayı etkileme girişimleri IŞİD’e karşı mücadelede sonuç vermiş olsa dahi, ABD’nin Türkiye’nin yıllardır mücadele ettiği PKK’nın Suriye kolu YPG ile işbirliği, güven bunalımını derinleştirerek iki ülkenin arasını açtı. Başkan Biden’ın Obama döneminde IŞİD ile Mücadele Özel Temsilciliğini yürüten Brett McGurk’ü ulusal güvenlik ekibinde Orta Doğu ve Kuzey Afrika Koordinatörlüğüne getirmesi, diğer tarafta Washington’ın “IŞİD’in bölgede varlığını sürdüğü” söylemini gündemde tutuyor olması, Suriye konusunda Türkiye’nin beklediği şekilde bir rota değişikliğinin henüz ufukta olmadığını düşündürüyor. Kuzey Suriye’deki dengeler, son tahlilde, Ankara-Washington hattındaki görüşmeler kadar Ankara ile Moskova arasındaki iş birliğinin evrileceği yöne bağlı olarak şekillenecek.

Ortadoğu, Rusya ve Çin’in gerek askeri gerekse ekonomik etkinlik alanlarını genişletmeye çalışmaları neticesinde, giderek çok kutuplu güç mücadelesinin oyun alanlarından biri haline gelmekte. Geçmiş yıllarda temelleri atılan Doğu Akdeniz Gaz Forumu, Körfez ülkeleri ile İsrail arasında ilişkilerin resmiyet kazanmasıyla birlikte, bölgede batı yanlısı bir güç ekseninin konsolidasyonuna zemin oluşturmakta. Bu arka planda, Biden’ınTrump gibi bir başkanın ardından görevi devralmış olmasının iyi ve kötü yanları var. Liderlik profili ve siyasi deneyimi bakımından Biden Trump’ı rahatlıkla aşabilecek bir figür. Öte yandan Biden’ın,  selefinin kurumlara verdiği hasarı tamir etmesi, özellikle müttefiklerinin ABD’ye olan güvenini yeniden kazanması kolay olmayacak. Bu durum Biden yönetiminin, Ortadoğu’da kurmayı hedeflediği düzenin geleceğini belirsiz kılıyor.

* Ankara Politikalar Merkezi Londra Temsilcisi