Balkanların Avrupa-Atlantik Yapılarıyla Bütünleşmelerine Dair

2011 yılında Suriye krizinin patlak vermesi üzerine Türk dış politikasının sıklet merkezi Ortadoğu’ya kaydı. ‘Ortadoğu’da bizden habersiz kuş uçmaz’ söylemi üzerinden fazla zaman geçmeden birçok kuş sürüsünün Ortadoğu kuşağında cirit attığı görüldü. Büyük umutlarla derin vadilere ulaşmak üzere çıkılan sapa yolda her taraf diken doldu.

Ortadoğu’daki krizlerin Türk dış politikasının yapımını etkilememesi elbette düşünülemez. Öte yandan, Türkiye’nin üzerine ciddiyetle eğilmesi gereken diğer sınamaları geri plana itmek gibi bir lüksümüz de olamaz.

Merceğin zaman zaman da olsa başka coğrafyalara çevrilmesi, izlendiği iddia olunan çok yönlü dış politikanın gereklerinden biridir.

2021 yılı ‘Asya’nın kalbinde’ yer alan Afganistan’da çalkantılı günlerin habercisi olmaya adaydır. Afganlararası müzakere süreci ülkeyi barışa mı, kaosa mı sürükleyecektir sorusu günceldir.

AFGANİSTAN SORUNSALININ ÇERÇEVESİ

Odağın bir bölümünü Afganistan’a çevirdiğimizde karşımıza çıkacak olası sınamaları üç temel sütunda ele almak gerekir. Bunlardan biri Afganistan’la yüzyıllara dayalı uzun tarihi geçmişimizdir. Bu ikili çerçeveye girer.

Diğer sütun Afganistan’ın bulunduğu bölgenin dinamikleri ve özellikleridir. Dolayısıyla, bölgesel çerçeve ve buna dayalı analiz ve öngörüler  önem taşır. Son sütun ise, Afganistan sorunsalının çeşitli yönleriyle ele alınmasını gerekli kılan küresel çerçevedir.

YÜZYILLARA DAYALI TÜRKİYE-AFGANİSTAN İLİŞKİLERİ

Türk kavimlerinin Orta Asya’dan Anadolu’ya olan büyük göçünden bu yana Afganistan’la bağların Anadolu’da derin kültürel izleri mevcuttur. Örneğin, Mevlana’nın doğum yeri olan Belh şehri Afganistan’dadır.  Alt Kıtanın Asya’nın merkezine uzanan kolu olan Afganistan ve civarındaki bölgelerle olan bağlarımız yerini korumuştur.

Kurtuluş Savaşını verdiğimiz en zor günlerde bile Büyük Önder Atatürk’ün, 1 Mart 1921 günü Moskova’da imzalanan Türk-Afgan İttifakı Anlaşması uyarınca Afganistan’a subay ve öğretmenler göndermekten kaçınmadığı bilinmektedir. Türkiye, eğitim, sağlık ve askeri destek alanlarında Cumhuriyetin kuruluşundan bu yana Afganistan’ın yanında durmuştur.

AFGANİSTAN’IN SON KIRK YILI

Sovyetler Birliği’nin 1979 yılında Afganistan’ı işgali Türk toplumunun hemen her kesiminde travma yaratmıştır. SB işgalinin son bulması için Türkiye Afganistan’a destek olmuştur. 11 Eylül 2001’de ABD’ye yapılan terör saldırılarının arkasındaki isim olan Usame Bin Ladin’in simgelediği Vahabi/Selefi gruplar Afganistan’ı tarihinin en zor dönemlerinden birini daha yaşamaya sürüklemişlerdir.  Aslında sufi akımlara beşiklik eden bir ülkenin kendi toplumunun özüne yabancı radikal dini akımların rehinesi durumuna gelmesi gerçekten ibret verici bir bozulmadır. Taliban ve El Kaide’nin ‘oyun sahası’na dönüşen Afganistan bugün halen dini radikalizmin yer bulduğu ülkeler arasındadır ve bunun şiddetli sancılarını yaşamaktadır.

AFGANİSTAN’IN GÜVENLİĞİNDE TÜRKİYE’NİN ROLÜ

Türkiye, 11 Eylül terör saldırıları ertesinde hayata geçirilen Uluslararası Güvenlik Destek Gücü(ISAF) harekatına destek veren ülkelerin başında gelmiştir.  2015 yılında ISAF’ın yerini alan Kararlı Destek Misyonu’nda da (RSM) öncü rol oynamıştır. Bu misyon kapsamında Kabil Bölgesi Komutanlığını ve Kabil Havalanının işletilmesi sorumluluğunu üstlenmiştir. Türkiye’nin Afganistan’a  desteği sadece NATO çerçevesinde vücûd bulmamıştır. Türkiye, 1920’li yılların başında olduğu gibi, özellikle eğitim ve sağlık alanlarında ikili çerçevede önemli bir rol oynamış ve bu sektörlerdeki katkılarını sahada hayata geçirmiştir. Afganistan’ı ekonomik anlamda ayakta tutmaya dönük tüm uluslararası faaliyetlerde yer almış, aktif katkılarda bulunmuştur.

Son olarak 23-24 Kasım 2020 tarihlerinde Cenevre’de düzenlenen UluslararasıAfganistan Konferansında Afganistan’ın kalkınma projeleri için 75 milyon ABD doları tutarında mali destek taahhüdünde bulunmuştur.  2002 yılından bu yana Türkiye’nin yaptığı mali desteğin büyüklüğü 1.1 milyar ABD dolarını bulmuştur. Bu, bir ülkeye Türkiye Cumhuriyetinin yaptığı en yüksek tutardaki mali destek yardımıdır.

AFGAN EKONOMİSİNİN DURUMU

Uluslararası desteklere rağmen mevcut verilere göre Afganistan halen açlık sınırındaki ülkeler arasındadır. Pandemi koşulları Afgan ekonomisinin daha da kötüleşmesine neden olmuştur. Sosyo-ekonomik şartlar daha da ağırlaşmıştır. Açlık nedeniyle başta çocuklar olmak üzere binlerce sivil hayatını kaybetmektedir. Bu koşullarda Afganistan’a insani yardım yapılması kaçınılmaz hale gelmiştir.

Ülkede uyuşturucu kullanımı yaygınlaşmıştır. Her gün ağırlaşan ekonomik ortamda Afganların kolay gelir kaynağı olan afyon üretimine daha fazla yönelmeleri şaşırtıcı olmayacaktır. Bu durumda mevcut uyuşturucu madde üretiminin ve uyuşturucu kaçakçılığının artması beklenmelidir.  Bu durum bile başlıbaşına uluslararası toplumun süratle harekete geçmesini gerektirmektedir.

TÜRKİYE’NİN ÖNÜNDEKİ SEÇENEKLER

Afganistan’ın barış ve istikrar içinde yaşamasında Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ilişkilerinin daha da geliştirilmesi açısından ulusal çıkarı bulunmaktadır. Bu itibarla, Türkiye’nin girişim ve yardımlarının bölgesel bağlamdaki yegane odak noktasını Afganistan oluşturmamalıdır.  Başta Pakistan olmak üzere bölgedeki tüm komşu ülkelerin Afgan sorununun kalıcı bir çözüme ulaşmasında aktif desteklerine gereksinim olduğu açıktır. Kendisi radikal akımların hedef tahtası haline gelen Pakistan’ın Afgan sorununun çözümünde daha yapıcı bir rol üstlenmesi için gerekli çabalar aralıksız sürdürülmelidir. Bu durum aslında Afganistan için de geçerlidir. Kendi içindeki kimi etnik bağlantılı, daha çok da kendine uzak olması gereken dini kökenli sınamaları aşamamış bir Afganistan’dan Pakistan’la ilişkilerinde kalıcı bir çözüm beklemek pek gerçekçi değildir.

Bu açıdan, önemli olmakla birlikte, sadece Türkiye-Pakistan-Afganistan üçlü formatı da derde tam derman olmaz. Afganistan’ın tüm komşularını içerecek bölgesel bir format tercih edilmelidir. Etkileri sınırlı kalan ve tavsayan ‘İstanbul Süreci’ girişimi bölgesel formata uyarlanıp, yeni bir anlayış ve formatla yola çıkılmalıdır. Öncelik bu uyarlanmış çözüm formatına verilmeli, bölge dışı güçlerle gerekli aşamalarda etkileşime girilmelidir. Türkiye bu formatın değişik bir yapılanma içinde hayata geçmesi için öncü rol oynamalıdır.

DOHA ANLAŞMASI SONRASI AFGANİSTAN

2020 Şubat ayında ABD ile Taliban arasında varılan mutabakatı takiben Afgan Hükümeti ile Taliban arasında başlayan Afganlararası müzakere sürecinin seyri önemlidir. Taraflar Ateşkes Anlaşmasına sadık kalırlarsa ve Geçici Hükümet Modelinde uzlaşırlarsa 1979 yılından bu yana ilk kez kalıcı barış ve istikrara zemin oluşturacak bir iklim ortaya çıkabilir. Ülke çapında varılacak bir uzlaşı kuşkusuz önemli olmakla birlikte buna ilişkin müzakere zemininin halen çok kırılgan olduğu görülmektedir. Kaypak bir zeminde inişli çıkışlı ilerleyen uzlaşı sürecinin sonucu Afganlar için olduğu kadar ilgili tüm ülkeler ve uluslararası örgütler için de önem taşıyacaktır.

Hiç kuşkusuz küresel güçlerin nüfuz mücadelesi içinde yer alan Afganistan’a dönük stratejiye küresel kuşağın nasıl eklemlenebileceği meselesi de önem taşıyacaktır.

2020 yılı başında ABD ile Taliban arasında Doha’da varılan anlaşma küresel çerçeve için kritik bir dönüm noktasıdır. Bunu takiben eski ABD yönetiminin ilk aşamada Afganistan’da konuşlu ABD kuvvetleri mevcudiyetini 2.500 personele indirmesi ve 1 Mayıs 2021 tarihine kadar ülkedeki tüm ABD kuvvetlerini çekeceğini ilan etmesi önemli bir dönüşüme işaret etmektedir. Biden yönetiminin kuvvetlerin çekilmesi sürecinde öngörülen takvime uyup uymayacağını kestirmek şimdilik güçtür.   Taliban’ın kanlı saldırılarını sürdürmekten çekinmediği, dolayısıyla Doha Anlaşmasını ve Afganlararası uzlaşı zeminini ihlal ettiği bir dönemde Biden yönetiminin, Orta Asya’daki güç mücadelesinin merkezinde bulunan Afganistan’dan tüm ABD kuvvetlerini çekmesi zayıf bir ihtimal olarak görülmelidir. ABD muhtemelen askeri kuvvetlerinin mevcudiyetini sürdürecek bir çıkış formülü bulacaktır.

Afganistan sorunu bu yıl da NATO’nun temel gündem maddelerinden biri olacaktır. Şubat 2021’de düzenlenecek NATO Savunma Bakanları Toplantısında ABD’nin nasıl bir yol izleyeceğinin bir ölçüde belirginlik kazanması kuvvetle muhtemeldir. Her hal ve karda küresel düzlemde bu yıl içinde meydana gelecek gelişmelerin yakından mercek altına alınması önemlidir.

TÜRKİYE NE YAPMALI?

Yazının başında sözü edilen üç temel sütuna dönecek olursak Türkiye’nin Afganistan’a yönelik politikası için şu adımların atılması yararlı olacaktır:

– Yüzyıllara dayalı tarihi, kültürel ve etnik bağlar dolayısıyla Türkiye’nin Afganistan bağlamında benimsediği, özünde partiler üstü olan devlet politikası istikrarlı biçimde sürdürülmelidir. Bu çizgide sapmaya meydan verilmemeli, öncelikle Afganistan halkına hakim olumlu Türkiye algısını değiştirebilecek yollardan uzak durulmalıdır.

– Afganistan’daki kimi çevrelerde, bölge ve bölge dışı güçlerin de etkisiyle,Türkiye’nin sadece Türk kökenli topluluklara ilgi gösterdiği yolundaki algıyı bertaraf edecek adımlar atılmalıdır. Türkiye’nin, Afganistan nüfusunun %10-15’lik kesimini oluşturan Türk soylulara ilgi göstermesi olağandır. Devam eden uzlaşı sürecinin sonuç vermemesi halinde de Türk soyluların durumu yakından izlenmelidir. Bu itibarla, uzlaşı zemininin ilerletilmesine verilecek aktif destek önemlidir. Bu desteğe ülkedeki Türk soylu kesimlerin de gereksinimi vardır. Her hal ve karda uygulanacak uzun dönemli politikaların tüm etnik toplulukları ayırım gözetmeksizin kapsadığı ortaya konmalı ve bunun için iddialı bir kamu diplomasisi başlatılmalıdır. Aksi takdirde, uzlaşı olsun olmasın, diğer Afgan toplulukların desteğinin alınmasında güçlüklerle karşılaşılması beklenmelidir.

– Afganistan’da kalıcı barış ve istikrara katkı sağlamak üzere yeni ve güncel şartlara uyarlanmış bölgesel bir formatın inşasına başlanmalıdır. İstanbul Süreci işlevini tam anlamıyla olmasa da  görmüş ve uyarlanmış bir formatın hayata geçirilmesinde önemli bir müktesebat oluşturmuştur. Bu Süreçle artık yetinilmemeli, yeni ve daha güçlü bir bölgesel format tesis olunmalıdır.

– Kuzey Afrika’dan Orta Asya’ya uzanan geniş kuşaktaki gelişmeleri takip edip, bunları gözeterek yetkili makamlara seçenekli eylem planları sunmak üzere Dışişleri Bakanlığı bünyesinden kıdemli bir diplomat Bölge Koordinatörü olarak atanmalıdır. Siyaset dünyasından yapılan bu tür  görevlendirmelerin Afganistan ve benzeri krizlerin çözümündeki etkileri sınırlı kalmıştır. Hatta son dönemde atanan siyaset kökenli koordinatörler çoğu durumda Türkiye’nin ilgili ülkedeki algısının kötüye gitmesinde etken olarak görülmüşlerdir. Bundan kaçınılmalıdır.

– Türkiye’nin Kuzey Afrika-Orta Asya geniş kuşağındaki görüntüsünün de son yıllarda olumsuz yöne evrildiği görülmektedir. Bunun arkasında Türkiye’nin belli bir ideolojik çerçeveye dayalı mezhebi bir yola yöneldiği algısı yatmaktadır. Bu durum süratle tamir edilmeli, sözü edilen kuşaktaki toplum ve topluluklar nezdinde güven veren, bunların tümünü kucaklayan bir yol tutturulmalıdır. Bu yapılmazsa Türkiye’nin bu bölgedeki ülkelerde daha fazla zemin kaybetmesi sürpriz olmaz.

– Türkiye’de Suriyeli sığınmacılara ilaveten ciddi miktarda Afgan sığınmacılar da bulunmaktadır. Açık verilere göre 2019 yılında Türkiye’ye gelen Afgan sığınmacıların sayısı 200.000’i bulmuştur. Pandemi dönemine denk gelen geçen yıl dahi 50.000 sığınmacı daha Türkiye’ye gelmiştir. Afgan sığınmacıların öncelikle ülkelerine gönderilmelerini sağlamak üzere daha etkili bir hal çaresi bulmak zorunlu hale gelmiştir. Bu bağlamda Geri Kabul Anlaşmasının en erken  bir tarihte sonuçlanması amacıyla Afganistan nezdindeki girişimler aralıksız sürdürülmelidir. Afgan sığınmacılar sorununa çare bulmak sadece Türkiye’yi değil, Avrupa’yı da yakından ilgilendiren bir meseledir. Bu itibarla, meselenin çözüm odaklı olarak ve yapıcı bir tutumla AB yetkilileriyle de ele alınması değerlendirilmelidir.

– Afganistan’daki mevcut durum ve bu ülkenin geleceği ABD ve NATO için de güncel meseleler arasındadır. Dolayısıyla, Afganistan meselesi Türkiye-ABD ikili ilişkileri ve NATO bünyesindeki faaliyetler bağlamında da yeni gelişme ve girişimlere adaydır. Biden yönetimiyle yapılacak temaslarda gündeme gelmesi beklenmelidir. ABD kuvvetlerinin tümünün Afganistan’dan çekilmesi olasılığı Kararlı Destek Misyonunun (RSM) geleceğini de belirleyecektir. RSM’in uyarlanmış bir  halde de olsa süreceği öngörülmelidir. Bu tespitten hareketle Türkiye’nin 6 Ocak 2021’den geçerli olmak üzere Afganistan’da konuşlu Türk kuvvetlerinin görev süresini TBMM’nin aldığı kararla onsekiz ay daha uzatması yerinde bir karar olmuştur.

– ISAF operasyonundan RSM misyonuna geçilmesi sırasında NATO içinde geliştirilen Sürekli Ortaklık (Enduring Partnership) projesinin sonuçlanmasında Türkiye öncü rol üstlenmelidir. Bu proje, Afganistan’da kalıcı barış ve istikrar ortamında uygulanmak üzere geliştirilmiştir. Kurgusu, Afganistan’ın NATO’nun diğer ortaklarıyla yürütülen benzeri bir işbirliği modeli içinde İttifakla normal bir ilişki tesis etmesine dayanmaktadır. Bu modelin hayata geçirilmesi öncelenmelidir.

– Afganistan ulus-devleti inşaa etmekten henüz uzaktır. Bölgesel ilişkiler ağından hareketle Afgan toplumunun ve ekonomisinin bütünleşmesine dönük projelerde Türkiye daha aktif olmalıdır. Afganlararası barış sürecinin izleyeceği seyir de dikkate alınarak, Afganistan’daki eyaletler arasındaki ulaşım ağının tamamlanmasını hedefleyen, komşu ülkelere bu ağın bağlanmasında kilit rollerden birini oynayacak Lapis Lazuli projesine koşullar elverdiğince hız kazandırılması önem arzetmektedir. Bağlantılılık, diğer bir anlatımla dış dünyayla bütünleşmeye dönük projeler Afgan toplumunun ilgili kesimlerince de dikkatle izlenmektedir. Afgan ekonomisinin toparlanması öncelikle ülke içindeki ekonominin bütünleşmesine bağlıdır. Bunu takiben komşularından başlamak üzere dış dünyayla ticareti arttıracak ulaşım-iletişim ağları Afgan ekonomisi için hayati önemdedir. Dolayısıyla, tüm ekonomik sektörlerde toplum bütünleşmesini sağlayacak projelerde Türkiye’nin ön alması kendi çıkarına olacaktır. ‘Asya’nın Kalbi’nin düzenli atması, Afganistan’ın barış ve istikrara kavuşması Türk ekonomisine bölgede ve ötesinde yeni olanaklar ile açılımlar sunacak bir tablodur.

Türk-Rus ilişkilerinde son on yılda yaşanan inişler ve çıkışlar dikkate alındığında, ikili ilişkilerin 2021’deki performansına bakarak 2022’nin neler getireceğine ilişkin öngörülerde bulunmak kolay değil. Her ne kadar Putin, Erdoğan’a ilettiği yeni yıl mesajında; 2021’de pandemiye karşın başta enerji, ticaret ve askeri-teknik alanlarda işbirliği olmak üzere, ikili ilişkilerin gelişmesi adına tarafların ‘pek çok şeyi yapmayı başardıklarını’ kaydederek, “bu verimli işbirliğinin 2022’de de devam edeceğinden şüphe” duymadığını vurgulasa da ikili ilişkiler, bölgesel ve küresel gerginliklerin ağır etkisi altında, kaygan bir zeminde seyretmeye devam edecek gibi görünüyor. Bu bakış açısıyla; Ukrayna, Kırım ve Karadeniz bağlamında kuzeyde yaşanan ve yaşanacak muhtemel gelişmeler, Suriye’den Libya’ya uzanan Orta Doğu ve Doğu Akdeniz’deki dönüşümler, Karabağ ve Türkiye-Ermenistan ile Azerbaycan-Ermenistan ilişkileri bağlamında Kafkasya’da, yani doğuda yaşanacak muhtemel bölgesel gelişmeler ikili ilişkilerin 2022’deki gerçek gündemini ve elbette seyrini belirleyecek.  Fakat bu gelişmeleri ve ikilinin tercihlerini daha çok küresel siyaset ve güvenlik konuları belirleyecek. Her iki ülkenin ABD ile ilişkileri, başta Almanya olmak üzere AB üyesi Avrupalı aktörlerin yaklaşımları ve NATO’nun belirleyeceği yeni konsept yakından izlenmesi gereken esas sahneyi şekillendirecek. Hazar ötesinde yaşanan gelişmeler ise yan faktörler olarak göz ardı edilmemesi gereken alanlar olarak vurgulanabilir.

Son dönemde Türkiye-Rusya ikili ilişkilerini ele alan değerlendirmelere genel olarak bakıldığında karşımıza ‘karmaşık yapı’, ‘rekabet’, ‘çatışma ve işbirliğini birlikte yürütme’, ‘pragmatizm’ gibi birkaç temel kavram çıkıyor. Bu kavramlar, taraflarca ‘çok boyutlu’ olarak nitelenen ikili ilişkilerin seyrine ilişkin, öngörülü ve uzun vadeli değerlendirmelerin yapılabilmesinin zorluğu nedeniyle analizcilerin kendilerini güvenli alanda tutma eğilimlerinin bir yansıması. İkili ilişkilerdeki konuların karmaşıklığı, tarafların ortak hedefler ve stratejiler geliştirmekten ziyade konu ve süreç odaklı bir yaklaşımı tercih etmelerinin bir sonucu. Bu durum ilişkileri açıklamada ‘kompartımantalizasyon’ ya da ‘perakendeci yaklaşım’ gibi nitelemeleri de karşımıza çıkartıyor. Dikkate alınması gereken bir başka faktör, her iki tarafta da süreci şekillendiren ‘lider odaklı’ anlayış. Son dönemde her iki liderin popülist yaklaşımları, iç politika odaklı beklentileri ve dönemsel önceliklerine göre farklılaşan söylemleri ana belirleyiciler olarak yakından izlenmeli. Bu genel saptamaların ışığında, tarafların neredeyse yirmi yıldır, liderlerin gölgesinde, sürekli biçimde ‘bardağın dolu kısmına bakmak’ boş tarafını geçiştirmek eğilimiyle hareket ettikleri iddia edilebilir. Başarı hanesine yazılan, ortak çıkar alanı olarak görülen konular sürekli biçimde öne çıkartılarak vurgulanırken sorunlu, can sıkıcı konu ve alanların üzerinden sanki yokmuş gibi davranılarak ya da hızlıca değinilerek geçiliyor. Ana eğilim daima olumlu şeklinde nitelenen konular üzerinden ilerlemek. Oysa sorun başlıkları, taraflar arasında son yıllarda sıklıkla tecrübe edildiği gibi, diğer başarı alanlarını zehirleme potansiyelini bünyesinde barındırıyor. Bu bakış açısıyla değerlendirmeye bardağın dolu tarafından başlayabiliriz.

Bardağın Dolu Kısmı

Türk-Rus ikili ilişkilerinin son döneminde en çok vurgulanan iki lider arasındaki çözüm odaklı, yakın ilişkiler olduğudur. İlişkilerin bu boyutu pandemi koşulları nedeniyle istenilen düzeyde seyredemedi. 2019 başından Mart 2020’ye kadar 10 ayrı görüşme gerçekleştiren (bunların üçü Ocak-Mart 2020 arasında) Erdoğan ve Putin, bu tarihten bugüne sadece bir kere (Eylül 2021’de Soçi’de) bir araya gelebildiler. İkili arasındaki telefon trafiğinin ise yoğun olduğu belirtilebilir. Belki de bu noktada yapılması uygun olacak önemli bir hatırlatma liderlerin bizatihi yönetimi altında yapılan Türkiye-Rusya Üst Düzey İşbirliği Konseyi’nin 2019’dan bugüne toplanamadığıdır.

İkili ilişkilerde olumlu seyir izleyen konu başlıklarının başında neredeyse otuz yıldır daima ekonomik ve ticari ilişkiler yer alır. İkili ticaret rakamlarına bakıldığında, Rusya Türkiye’nin 2021’de Çin’den sonra en çok ithalat yaptığı ikinci ülke oldu. Bunda kuşkusuz artan doğalgaz alımı ve enerji alanında son dönemde yaşanan aşırı fiyat artışlarının etkisi bulunuyor. Türkiye’nin Rusya’dan ithalatı 2021’de yaklaşık 26 milyar dolara ulaştı. Bu miktar 2020’de 17.8 milyar dolardı. Türkiye’nin 2020’de 4.5 milyar dolar seviyesindeki ihracatının ise geçen yıl ancak 5.1 milyar dolara çıktığı görülüyor. İkili ticari ilişkilere hâkim olan bu asimetri neredeyse 1990’lı yılların başından itibaren değişmedi. Türkiye’nin aleyhine seyreden bu tablonun değişeceğine dair herhangi bir işaret de görünmüyor. 2023’te 100 milyar dolara ulaşma hedefinin liderlerin konuşma metinlerinden tamamen çıkartılmış olduğuna bakılınca tamamen rafa kalktığı anlaşılıyor.

Enerji ticareti bağlamında Türkiye, 2021 yılının ilk yarısında Rusya’dan 14.64 milyar metreküp doğalgaz satın alarak, 2017’de ulaşılan 14.436 milyar metreküplük rekorunu tazeledi. Bir diğer dikkati çeken nokta tahıl tedarikinde her geçen gün artan Rusya bağımlılığı. Kısıtlamalar ve engellemeler nedeniyle sık sık haberlere konu olduğu üzere Türkiye de Rusya Federasyonu’na domates, salatalık ve benzeri ürünler tedarik ediyor.

Turizm, bardağın dolu kısmında yer alan bir diğer konu başlığı. 2021, 2020’de yaşanan gerileme sonrasında eskiye dönüşün yaşandığı bir yıl oldu. Türkiye 2019’da toplam 7 milyon dolayında Rus turiste ev sahipliği yapmışken, bu sayı pandeminin ilk yılı olan 2020’de sert bir şekilde 2 milyona düşmüştü. Rus turistlerin sayısı 2021’de yeniden 5 milyonu buldu. Böylelikle Rusya, 2021 yılında Türkiye’ye en çok turist gönderen ülke oldu. Rus turistler bu dönemde Türkiye’ye gelen tüm turistlerin yüzde 20’sini oluşturdu. Taraflar arasında imzalanan ‘Ortak Turizm Eylem Planı’ ile turizm alanında 2022’de yeni rekorlar kırılması bekleniyor.

Bardağın dolu kısmında yer alan bir diğer konu başlığı nükleer alanda işbirliği. 2021’deki en somut gelişme Akkuyu Nükleer Santrali’nin üçüncü ünitesinin temelinin atılması oldu. 2022 sonunda ya da 2023 başında santralın ilk ünitesinin devreye girmesinin beklendiği Akkuyu projesi, Erdoğan tarafından “Türk-Rus işbirliği sembollerinden biri” olarak nitelendi. Erdoğan’ın inşa edilmek istenen diğer iki nükleer santrali de Ruslar ile birlikte yapma yönündeki değerlendirmeleri, bu konunun gelecekte daha fazla gündemi meşgul edeceğine işaret ediyor.

Bizi bardağın dolu kısmından boş kısmına aktaracak, hangi kısımda yer verilmesi gerektiği konusunda soru işaretlerinin söz konusu olduğu alan ise savunma ile askeri-teknik işbirliği. Bilindiği üzere S-400 konusu Türkiye’nin Rusya ile olan ilişkilerinin yanı sıra başta ABD olmak üzere müttefikleri ile ilişkilerinin de ana gündem maddelerinden biri. Rus tarafı bir NATO ülkesi olan Türkiye’ye savunma sistemleri satışını, devlet savunma sanayi şirketi Rostec’in Genel Müdürü Sergey Çemezov’un değerlendirmesiyle, “ABD’ye karşı kazanışmış bir zafer” olarak görüyor. Bazı parçaların Türkiye topraklarında üretilmesi ve teknoloji transferine ilişkin belirsizlikler ise hala giderilmiş değil. Alım nedeniyle Türkiye’ye ABD yaptırımı uygulanması ve 5. Nesil savaş uçağı olarak nitelenen F-35 projesinden çıkarılan Türkiye’ye Rusya’nın yeni sağlayıcı olarak girmesi konusundaki çabaların 2021’de olduğu gibi 2022’de de devam edeceği görülüyor. Erdoğan’ın değerlendirmesiyle uçak motorları, savaş uçakları, savaş gemisi ve denizaltı yapımı ikili arasındaki yeni potansiyel işbirliği alanları olarak sıralanıyor.

Ya Bardağın ‘Boş’ Kısmı?

İkili ilişkilerin sorun başlıkları ağırlıklı olarak siyasi ve güvenlik konularından oluşuyor. İki ülkenin yakın çevresi olarak adlandırabileceğimiz komşu bölgelerde yaşanan gelişmeler karşısında çıkarları, dolayısıyla geliştirdikleri politikalar zaman zaman temelden farklılaşıyor. Türkiye ve Rusya’nın ortak yakın çevrelerini şekillendirmeye yönelik ortak bir vizyonları olduğu söylenemez. Olayların seyri karşısında izledikleri politikalar ve kullanılan siyasi söylemler çok çabuk farklılaşabiliyor. Güvenlik bağlamında zaman zaman işbirliği söylemiyle ortaklaşa hareket alanları yaratılsa da bunlar genelde taktiksel seviyede kalıyor. Süreç odaklı biçimde ve ortaya çıkan gerginliğin tırmanmasının önüne geçmek adına atılan sınırlı adımlara dönüşüp kayboluyor.

2021’in ikinci yarısında öne çıkan ve muhtemelen 2022’de de, son 10 yılın en hassas konusu olan Suriye’nin de önüne geçecek gibi duran konu başlığı, Ukrayna ve bağlantılı olarak Kırım ve Karadeniz olacak gibi. Rusya ile Ukrayna arasındaki gerilimde Türkiye’nin Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü ve Kırım’ın işgal ve ilhakını kabul etmeyerek Ukrayna’ya insansız hava araçları vermesi Kremlin’i rahatsız etti. Türkiye’nin Kırım’daki parlamento seçimlerinin sonuçlarını tanımaması, Kırım Platformu gibi yapılanmalara destek vermesi tarafların gelişmelere farklı pencerelerden baktığının işareti. Nitekim hem Putin hem de Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov her fırsatta Rusya’nın “Ukrayna’yı Kırım konusunda cesaretlendirmeyi, Rusya’nın toprak bütünlüğüne kastetmek ile eşdeğer” gördüğünü Türk tarafına iletmekten geri durmuyor. Rusya’nın Ukrayna sınırına geçtiğimiz yaz aylarından bugüne yaptığı büyük askeri yığınak ile Ukrayna’nın, Türkiye’nin verdiği Bayraktar TB insansız hava araçlarını sınır hattında etkili bir biçimde kullanmaya başlamasıyla konu ikili arasında bir sorun başlığına dönmüş durumda. Donbass’a yönelik olarak yapılacak olası bir Rus askeri harekâtının Batılı aktörlerin tepkileri çerçevesinde NATO’da bir takım kararlar alınmasına neden olması ve Türkiye’nin de bu cephede yer almasıyla konunun gündemi meşgul etmesi beklenmeli.

Bağlantılı biçimde gelişmelerin etki ettiği bir diğer hassasiyet de Karadeniz’de yaşananlar ve Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin tartışılmaya başlaması. Montrö konusunda Türkiye ve Rusya’nın pozisyonları şimdilik uyumlu. Bahar aylarında Kanal İstanbul ile gündeme yeniden gelen Montrö konusu, NATO müttefiklerinin artan Rusya tehdidi karşısında NATO’nun yeni konseptinde yer alacak yaklaşım ile Karadeniz’de icra edilecek devriye görevleri ve tatbikatlar dikkate alındığında artarak gündemde yer edinecek gibi görünüyor.

İkili ilişkilerin son dönemdeki en hassas ve en dengesiz konu başlığı Suriye ve bağlantılı biçimde Libya’ya kadar uzanan geniş alanda Doğu Akdeniz’e yönelik yaklaşım farklılıkları. Taraflar, Suriye konusunu Astana Üçlüsü şemsiyesinde, gelişmelerin ikili ilişkilere olumsuz etkilerini en aza indirecek biçimde ele almaya çalışıyorlar.  2021’de her iki lider yaptıkları açıklamalarda Suriye’de durumun istikrara kavuşması ve barış sürecinin başlatılması amacıyla yürütülen işbirliği seviyesinden duydukları memnuniyeti dile getirdiler. Fakat bu iyi niyetli söyleme rağmen gerilimin  Suriye’de (Rusya tarafından terörist olarak nitelendirilen) silahlı muhalefetin kuzeyde çekildiği son kalelerden biri olan İdlib odaklı olarak zaman zaman artarak devam ettiği görülüyor. Rus tarafı ortak devriye görevlerine rağmen TSK birliklerinin yayılmış olduğu geniş bir bölgede hava harekâtlarını sürdürmekte bir sakınca görmüyor. Türkiye’nin görevini yerine getirmediğini değerlendiriyor. Beklenti Türkiye’nin bu bölgedeki teröristler ile muhalif grupların birbirinden ayrılması görevini yerine getirmesi. Nitekim TSK’nın Suriye’ye asker gönderme yetkisinin uzatılmasının tartışıldığı ve Ankara’dan da Suriye’nin kuzeyine yeni bir harekât düzenlenebileceğinin sinyallerinin verildiği Ekim 2021’de, Rusya’dan, “herhangi bir askeri hazırlık yapılırken Suriye’nin toprak bütünlüğünün göz ardı edilmemesi gerektiğine” ilişkin bir uyarı da yapıldı. 2022’de gelişmelerin ne getireceğini yakından takip etmek gerekiyor.

İkili siyasi ilişkilerde bardağın dolu kısmına kayması ihtimali olan alanlardan birisi Kafkasya. Karabağ konusunda imzalanan anlaşma sonrasında bölgeye Rus askerinin yerleşmesi yeni bir durum. Karşılığında Türk askeri de artık sahada yer alıyor. Dağlık Karabağ’da sağlanan ateşkesi gözetlemek için Rusya ve Türkiye savunma bakanları 11 Kasım 2020’de bir mutabakat belgesi imzaladılar. Bu çerçevede kurulan Rus-Türk Ateşkesi İzleme Merkezi aktif olarak faaliyette. Diğer yandan Moskova’nın Ermenistan ile Türkiye arasında başlatılan normalleşme sürecine destek verdiği ve özel temsilcilerin ilk toplantılarını Moskova’da yaptıkları da akılda tutulmalı. Bölgede bir normalleşme söz konusu olursa bu ikilinin ilk bölgesel başarısı olarak kayıtlara geçebilir.

İkili ilişkilerin önümüzdeki dönemdeki  genel seyrini belirleyecek olan çerçeve ise Rusya ve Türkiye’nin başta ABD olmak üzere Batılı aktörlerle ilişkileri olacak. Rusya’nın Ukrayna krizini canlı tutarak Avrupa güvenlik mimarisinde kendi lehine önemli kazanımlar elde etmeyi hedeflediği anlaşılıyor. Ukrayna sınırına yığmış olduğu askeri varlığa rağmen, Moskova’nın NATO’nun eski Sovyet cumhuriyetlerine doğru genişlememesi veya Baltıklar ve Karadeniz gibi bölgelerdeki askeri faaliyetlerini arttırmaması gibi konularda Batı’dan koparacağı tavizler karşılığında mevcut krizi yatıştırma yoluna gitmesi pek şaşırtıcı olmayacak. Aksi gelişmeler ise gerginliği tırmandıracak. Rusya’nın artarak gerginleşen ilişkilerinin NATO üyesi Batılı bir aktör kimliğine sahip olan Türkiye’yi etkisi altına almaması mümkün değil. Bu durum Türk-Rus ikili ilişkilerinde iniş ve çıkışlara yol açma potansiyeli taşıyor. 2022’nin 2021’den daha zorlu bir yıl olacağı söylenebilir.