José Mujica’nın Ardından: Mücadele, Alçakgönüllülük ve İnsanlık – Adiós, Pepe!

Yakın geleceğimizin nasıl şekilleneceğini belirleyecek dört küresel oyuncu var: ABD, Avrupa Birliği (AB), Çin ve Rusya. “Mahşerin dört atlısı” olarak adlandırdığım bu oyuncular arasındaki ilişkiler, önümüzdeki dönemde dünya düzeninin alacağı şekil bakımından büyük önem taşıyor. Bugün için gelişmeler sürecin çok kutuplu bir dünya düzenine doğru evrilmekte olduğunu gösteriyor. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in 4 Şubat’ta Pekin’de Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’ten, NATO’ya karşı aldığı destek, bu bakımdan bir dönüm noktası sayılabilir. Türkiye’nin bu yeni düzende tutacağı yer de sözü edilen dört küresel oyuncuyla ilişkilerinden birinci derecede etkilenecek.

Şu sırada, bahse konu dört küresel güç de kendi içlerinde ciddi sorunlarla malûl. ABD kendi geleceğine tehdit oluşturabilecek şekilde, tarihinde görülmemiş bir kutuplaşma yaşıyor. AB, kendi içinde inanılmaz şekilde bölünmüş vaziyette. Rusya, belirsizliğin zirveye ulaştığı günümüzde, kendi arka bahçesinde etki alanının sınırlarını çizmek uğruna maceracı politikalar izlemekten çekinmiyor. Çin ise ekonomisinin koronavirüs salgını yüzünden aldığı yarayı sarmaya ve yakın çevresinde kendisine güvenli bir alan oluşturmaya çalışıyor.

Covid-19 siyasi dengeleri de sarsıyor

Bu arada, dünya Covid-19 krizinden kendini bir türlü kurtaramadı. Ekonomiler büyük darbe yedi. Enflasyon küresel anlamda müthiş yükselişe geçti. Omicron varyantının sürü bağışıklığı sağlayarak insanlığı rahatlatacağı söylenmekte ise de, aşılama beklenenden yavaş olduğu için bu beladan kurtulmamızın biraz daha zaman alacağı anlaşılıyor.

İnsanlığı tehdit eden yegâne sorun Covid değil elbette. İklim krizi, mülteci sorunu, enerji güvenliği, gelir adaletsizliği, açlık ve yoksulluk gibi devasa küresel meseleler de geleceğimize ciddi tehdit oluşturuyor. Bu arada, popülizm küresel plânda almış başını gidiyor. Kısacası, dünya mahşer yerine dönmüş durumda dersek, abartı olmaz.

Bu sorunların uluslararası plânda işbirliği ve dayanışma sağlanmadan çözülebilmesinin mümkün olmadığı aşikâr. Ayrıca, huzurlu ve istikrarlı bir küresel ortamın oluşturulmasına acil ihtiyaç var.

Oysa, bugün dünya ürkütücü bir belirsizlik içinde. İstikrarsızlık zirve yapmış durumda. İflas etmiş olan eski uluslararası düzenin, ortak akılla ve geçmişten ders çıkarılarak, tekrar kurgulanması gerekirken, mahşerin dört atlısı tarafından, yeni bir soğuk savaşın başlatıldığına şahit oluyoruz.

Yeni Soğuk Savaşın safları

Bu yeni nesil soğuk savaşta saflar yavaş yavaş belirginleşiyor. Bir tarafta, ABD ve AB’nin oluşturduğu Batı bloku, diğer tarafta Çin ve Rusya’nın bir arada göründüğü Doğu bloku var. Bu dörtlü, kıyasıya bir rekabet içinde. Daha yaşanabilir, adil ve kurala dayalı bir dünya için işbirliği yapmaları gerekirken, birbirlerinin bileğini bükmeye çalışıyorlar.

Bu gidişle, önümüzdeki yıllarda küresel barışın ve huzurun sağlanması imkânı yok gibi görünüyor.

Gelecek hakkında kötümser olmamızı meşru kılan en önemli işaretlerden birinin, mahşerin dört atlısı arasında elan yaşanmakta olan Ukrayna krizi olduğunu düşünüyorum. Rusya, sert gücü itibariyle bugün için Avrupa’nın en önde gelen ülkesi. Ancak, buna rağmen Avrupa güvenlik mimarisinde yer almıyor. Bu da ulusal güvenliği bakımından Rusya’da kaygıya sebep oluyor. Rusya ile ABD liderliğindeki Batı bloku arasında Ukrayna bağlamında mevcut anlaşmazlığın temelinde gerçekte Rusya’nın bu çerçevedeki kaygıları yatıyor.

Ukrayna neden kilit noktada?

Rusya’nın, Ukrayna’nın bağımsız bir ülke olarak varlığını sürdürmesi konusunda bir sorunu yok. Rus halkının sadece yüzde 12 gibi küçük bir bölümü Ukrayna’ya karşı sert güç kullanılmasından yana. Rusya, bir anlamda genel güvenlik kaygılarını ABD ve Batı ülkelerinin dikkatine getirmek ve ABD’yi ve özellikle NATO’yu eski Sovyet topraklarından uzak tutmak amacıyla Ukrayna’yı kullanıyor. Rusya’nın birtakım taleplerinin meşru olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, bunları elde etmek için kullandığı yöntemlerin ürkütücü olduğu da bir gerçek.

ABD liderliğindeki Batı bloku, evvelce yapılan yanlışların ve bunun neticesinde kendi cephesinde ortaya çıkan bölünmüşlüğün gölgesinde, Rusya’nın hamlelerine cevap vermeye çalışıyor. Afganistan fiyaskosu yüzünden karizması çizilmiş olan ABD Başkanı Joe Biden, müttefikleri arasında sağlam bir dayanışma tesis edemiyor. Örneğin, uluslararası ilişkilerde sonuç vermeyeceği çeşitli vesilelerle kanıtlanmış olan yaptırım kozunu masaya sürüyor. Oysa, yaptırımlardan fazla bir şey beklemenin yanlış olduğunu en başta ABD’nin bilmesi icap eder. Zira, Rusya’nın başka alternatifleri var.

Almanya ve Fransa tedirgin

Örneğin, Rusya 600 milyar dolarlık bir varlık fonuna sahip. Üstelik, uzun yıllardır yaptırım altında kaldı. Öte yandan, yaptırımların en önemli bacağı olan Kuzey Akım projesinin durdurulması konusunda ABD’nin müttefiki Almanya’nın sergilediği isteksizlik herkes tarafından görülüyor. Kuzey Akım gibi, Almanya’nın 90 milyar metreküplük toplam yıllık doğal gaz tüketiminin yarısından biraz fazlasını (55 milyar metreküp) sağladığı bilinen bir projeyi yaptırım kapsamına almanın makul bir adım olmadığı aşikâr. Nitekim, Almanya’nın çiçeği burnunda Başbakanı Olaf Scholz’un Biden ile 7 Şubat’ta yaptığı görüşmede bu konuda getirilebilecek bir yaptırıma destek vereceğini söylemesi kimseye inandırıcı gelmedi. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un AB dönem Başkanı sıfatıyla 8 Şubat’ta Rusya’ya yaptığı ziyaret de beklenen etkiyi yaratmadı. Tersine, Putin’in küçümseyici tavırları Macron’u uluslararası kamuoyu önünde zor durumda bıraktı.

Ukrayna olmadan Ukrayna krizi çözülür mü?

Aslında, Ukrayna meselesi ile ilgili olarak Normandiya Formatında (Rusya, Ukrayna, Almanya, Fransa) sürdürülen görüşmeler hariç, diğer hiçbir müzakerede Ukrayna masada bulunmuyor. Oysa, krizin öznesi Ukrayna. Dolayısıyla, her ne kadar kendini ön plâna çıkarma arzusu ve ihtirası bilinse de Macron’un, Minsk sürecinin taraflarından Fransa’nın lideri olarak Moskova’ya yaptığı ziyaretin meşru bir zemine oturduğu kuşkusuz. Ancak, ABD liderliğindeki Batı bloku, Putin’in tek muhatap olarak Biden’ı görmek istediğini bir türlü kabullenmek istemiyor. Putin ise açıkça arabulucu istemediğini, krizi “NATO’nun lideri ABD ile” görüşerek çözme niyetinde olduğunu dile getiriyor. Bu çekişmenin bir süre daha devam edeceği anlaşılıyor. Neticede, sorunun bir sıcak çatışmaya evrilmesi olasılığı düşük gibi görünüyor. Zira, bugünün istikrarsızlık ve belirsizlik ortamında ve covid yüzünden yaşanmakta olan küresel ekonomik bunalım çerçevesinde, çatışma halinde mahşerin dört atlısı da, altından kalkmakta çok zorlanacakları bedeller ödemek durumunda kalabileceklerdir.

Putin istediklerini alıyor

Diğer taraftan, Putin, bugün itibariyle istediklerinden önemli bölümünü elde etmiş durumda. Birincisi, her ne kadar Ukrayna ve Gürcistan NATO’ya üyelik şartlarını zaten karşılamıyor olsalar da, artık görünür bir gelecekte Ukrayna’nın ve Gürcistan’ın NATO üye olmaları ihtimalinden dahi söz edilemeyecek. Bugün Batı bloku sınırları içinde yer alan eski Sovyet topraklarında, bundan sonra da NATO stratejik silahlarının konuşlandırılması mümkün olamayacak. Hatta mevcut silah sistemlerinden bazıları geri çekilecek.

Ayrıca, Putin, NATO üyeleri arasındaki görüş ayrılıklarının gün yüzüne çıkmasını sağladı. Almanya’nın, NATO’da en zayıf halkalardan biri olduğu gözler önüne serildi. Scholz’un, Merkel’in yerini doldurmaktan uzak olduğu, Macron’un liderlik yeteneklerinin siyasi ihtiraslarının epey gerisinde bulunduğu herkes tarafından görüldü. Bu arada, Belarus’un özgürlük açılımlarına kesin bir şekilde set vuruldu. Vladimir Putin Belarus’u tam anlamıyla kollarının arasına aldı.

Dört atlı dengesi

Ukrayna krizi vesilesiyle Rusya’nın en büyük kazanımı ise, Putin’in, kış olimpiyatları için gittiği Pekin’de, Çin Devlet Başkanı Şi ile yaptığı bir nevi ittifak anlaşması oldu. İki ülkenin liderleri, siyasi, askeri ve ekonomik alanda kapsamlı işbirliğine kapı açan bir anlaşma imzaladılar. Putin, sadece arkasını sağlama almakla kalmadı, küresel rekabette Çin’in Rusya’nın yanında olduğunu bütün dünyaya gösterdi. Tabii, Çin’in, bu sözleri verirken, Taiwan üzerindeki tarihi emellerini gerçekleştirmek için desteğine ihtiyaç duyduğu büyük komşusu Rusya’dan örtülü bir taahhüt almayı başardığını da not etmek gerekir. Bundan sonra, Çin’in yakın bölgesine dair bilinen emellerini dizginlemek hususunda, ABD çok daha dikkatli olmak durumunda kalacaktır.

Dolayısıyla, ben, mevcut şartlar altında, Ukrayna sorununun sıcak bir çatışmaya dönüşme ihtimalini oldukça düşük görüyorum.

Türkiye krizin tam ortasında

Dikkat edilecek olursa, Türkiye Ukrayna krizinin sebep olduğu ciddi istikrarsızlığın bir şekilde tam ortasında yer alıyor. Öncelikle, Rusya ile çok kapsamlı ilişkileri var. Doğal gaz tedariki bakımından Rusya’ya bağımlı. Rusya ile ticaretinin sorunsuz bir şekilde devamı, Türkiye açısından son derece önemli. Türkiye, her yıl çok sayıda Rus turisti ağırlıyor.

Öte yandan, Ukrayna ile ilişkileri de Türkiye açısından büyük önem taşıyor. Özellikle, savunma sanayii altyapısını daha da geliştirmek bakımından Ukrayna ile Türkiye arasında kapsamlı bir işbirliği mevcut. Türkiye, Ukrayna’ya SİHA satıyor. Ayrıca, Ukrayna da Türkiye’ye çok sayıda turist gönderen ülkelerden biri.

Ancak, Türkiye NATO üyesi ve NATO’ya karşı ahdi yükümlülükleri var. ABD ile de kapsamlı ilişkilere sahip. AB ile kâğıt üzerinde kalsa da müzakere sürecinde olan bir ülke. Türkiye’nin, batı blokunun başat ülkeleri İngiltere, Almanya ve Fransa ile siyasi ve ekonomik ilişkileri hayati önemde.

Montrö ve dengeli yaklaşım gereği

En nihayet, Türkiye’nin, Montrö Sözleşmesi çerçevesindeki sorumluluklarını da unutmamak gerekiyor. Bütün bunlar, Ukrayna krizinin çözümü konusunda yapabileceği katkılar bakımından Türkiye’nin manevra alanını büyük ölçüde daraltıyor.

Dolayısıyla, Türkiye’nin yakın tarihinde İkinci Dünya Savaşına girmemek amacıyla sergilediği dengeli ve hassas dış politikanın benzerini, Ukrayna krizine bulaşmaktan kaçınmak için uygulaması şart gibi görünüyor. Zaten, krizin baş aktörleri Rusya ve ABD’nin de Türkiye’den bu yönde bir talebi yok. Kısacası, bu aşamada, Ukrayna krizinin bir an önce müzakereler yoluyla çözülmesini dilemekten başka bir seçeceğimiz bulunmuyor. Zira, gerginliğin bir şekilde sıcak çatışmaya evrilmesinden en fazla zarar görecek ülkelerden birinin Türkiye olacağı aşikâr.

Karadeniz-Akdeniz havzası için bütüncül bir stratejinin ana dayanakları üzerine bir deneme

SOĞUK SAVAŞ ERTESİ DENİZLERİMİZDE NE OLDU?

Soğuk Savaş bittiğinde başta Avrupa olmak üzere dünya rahat bir nefes aldı. Karalarda, denizlerde ve semalarda uzun süre hâkim olan elektriklenmeler yüksek gerilimden arınmaya yüz tuttu. İşbirliği ve ortaklıklar küresel ve bölgesel güvenlik gündeminin ana temaları arasında yer almaya başladı.

Zamanın ruhunu yakalamaya çalışan Türkiye, bu dönemde dikkatini, başta Kafkasya ve Orta Asya olmak üzere diğer coğrafi alanların yanı sıra geniş Karadeniz havzasına çevirmişti. Bu anlayışın en somut ürünü 1992’de can verilen Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatıydı (KEİ). Teşkilatın temel amacı, Karadeniz bölgesinde ekonomik, ticari, çevresel ve toplumsal kalkınmayı hedefleyen, kısacası kuzey kuşağımızda istikrar, huzur ve refah tesis etmeye dayalı bir bölgesel işbirliği modelini hayata geçirmekti.

Türkiye’nin yakın çevresinin kuzey hattını hedef alan bu anlayışın gerisinde yatan heyecan ve coşku, Akdeniz kuşağında maalesef boy gösteremedi. Dikkatler Kıbrıs meselesini çözmeye dönük çabalara odaklanmıştı. 1990’ların sonundan itibaren hızlanan AB üyelik süreciyle iç içe yürütülen bu çabalar, süreç boyunca karşılaşılan aksaklıklar, Annan Planı’yla ilgili gelişmelerde yaşanan hayal kırıklıkları ve GKRY’nin AB üyeliği ile sonuçsuz kaldı.

2000’li yılların başında keşfedilen Doğu Akdeniz hidrokarbon kaynakları da Ankara’yı enerji alanında ön almaya ve işbirliğine yönlendirmede başarılı olamadı. İsrail, Mısır ve Suriye ile yaşanan anlaşmazlıklar ile Libya’da karşılaşılan sorunlar Ankara’nın özellikle Doğu Akdeniz’deki hareket alanını sınırlandırdı.  Ankara’ya, başta Azerbaycan olmak üzere, Orta Asya’dan, Irak ve İran’dan gelecek petrol ve doğalgaz yeterdi! Bu bağlamda uzun vadeye yayılmış ve geniş kapsamlı bir enerji stratejisinde zamanın ruhuna uygun olarak harekete o yıllarda geçilemedi. ‘Arap Baharı’yla da Ankara’nın Akdeniz’de yalnızlaştığı bir sürece girildi.

Karadeniz ile Akdeniz dinamikleri ve dengeleri arasına bir yerde adeta ‘siyah perde’ çekilmiş oldu. Karadeniz’e dönük yaklaşımın ekonomik-ticari-diplomatik-toplumsal kulvarları bölgesel ölçekte aşama aşama ilerletilirken güvenlik boyutunun eksik bir halka olarak kaldığı görüldü. 1990’lı yılların sonunda Türkiye, bölgenin ‘güvenlik açığını’ gidermek üzere bir dizi adım atmaya başladı. 1998’de Varna’da Karadeniz Deniz İşbirliği Görev Grubu’nun (BLACKSEAFOR-BSF) temelleri atıldı. 2000’de Karadeniz’e Kıyıdaş Devletler Sınır/Sahil Güvenlik Teşkilatları İşbirliği Forumu’nun (BSCF) tesis olunmasına yönelik girişim, 2002’de Karadeniz’de Deniz Kuvvetleri Arasında Güven ve Güvenlik Arttırıcı Belge’nin (CSBM) imzalanması ve 2004’te Karadeniz Uyumu Harekâtının (OBSH) kıyıdaş ülkeler arasında başlatılması Karadeniz’de deniz güvenliği alanında gözlenen boşluğun Türkiye öncülüğünde bölgesel sahiplenme anlayışı temelinde doldurulması sürecinin halkalarını oluşturdu.

Bu kademeli bölgesel yapılanmanın hayata geçirilmesinde Akdeniz’de NATO tarafından teröre karşı mücadele amacıyla başlatılan Etkin Çaba Harekatı’nın dayandığı model esas alındı. Terörizmle deniz boyutu itibariyle de mücadeleye dayalı bu model Türkiye tarafından Karadeniz deniz güvenliği için bir referans olarak alındı. Buna karşılık, Akdeniz’de yürütülen Etkin Çaba Harekâtının Karadeniz’e bölge dışı donanma unsurlarıyla birlikte genişletilmesi eğiliminin güç kazanmasına, dolayısıyla bölgesel sahiplenmeyi ve Montrö rejimini zorlayabilecek bir tablonun ortaya çıkmasına karşı ön almak düşüncesi devletin ilgili kurumlarında hâkim oldu. ‘Karadeniz’e özgü bir model’ geliştirilmesindeki rehber ilkelerden birini de, Karadeniz’de en geniş kıyıya sahip olan, o dönemde yegâne NATO üyesi Türkiye’nin Montrö Sözleşmesi hükümleri temelinde, İttifak nezdindeki görünürlüğünü ve önemini arttırmak düşüncesi oluşturdu. Bu yönlendirici ilkeler ışığında ve Karadeniz ölçeğinde bölgesellik temelinde başlatılan uygulamalar, Akdeniz’de yürütülen NATO harekâtının tamamlayıcı bir bölgesel bileşkeni olarak ilan edildi. Örneğin Türkiye, OBSH vasıtasıyla elde ettiği ve Karadeniz Ereğli’de bulunan donanma merkezinde toplanan verilerin ilgili NATO deniz komutanlığıyla paylaşılmasının kıyıdaş ülkelerce kabul edilmesinde belirleyici rol oynadı.

Karadeniz’de sular bölgesel çabalar aracılığıyla durulmaya yüz tutarken, ABD’de El Kaide’nin gerçekleştirdiği terör saldırıları ertesinde NATO’nun da müdahil olduğu teröre karşı küresel mücadelenin deniz boyutunda Akdeniz hareketlendi. NATO, Akdeniz’de olası terör faaliyetlerini ve kitle imha silahlarının yayılması tehlikesini önlemek üzere 4 Ekim 2001’de Aktif Çaba Harekâtını başlattı. On beş yıl boyunca devam eden ve Deniz Muhafızı Harekâtının başlamasıyla 2016 Ekim’inde son bulan bu V. madde (kollektif savunma maddesi) operasyonuna Türkiye uzun yıllar katkıda bulundu.

Türkiye, Akdeniz’deki NATO harekâtının üzerinden beş yıl, Karadeniz Uyumu Harekâtının üzerinden ise iki yıl geçtikten sonra 2006 Nisan’ında, Doğu Akdeniz’de enerji güvenliğine dönük Akdeniz Kalkanı Harekâtını başlattığını ilan etti. Bu harekât uzun yıllar Türk donanmasının tek yanlı çabalarıyla ayakta tutuldu. Karadeniz’de gerçekleştirilen ve başarılı sonuçlar veren bölgesel ölçekten mahrum kaldı. Dolayısıyla, Doğu Akdeniz’de bölgesel destekten yoksun biçimde yürütülen ulusal ölçekli bu Harekât, bölgede Türkiye tarafından gerilime dayalı bir politika izlenmeye başlandığı bir dönemde, 2019 yılından itibaren uygulanmasına başlanan Mavi Vatan serisi tatbikatlar ölçeğinde bölge dışından ülkelerin de katılımıyla çokuluslu bir çerçeveye kavuşmaya başladı.

Karadeniz’de edinilen deneyime rağmen onüç yıl aradan sonra atılan bölgesel kurguya dayalı ‘çokuluslaşmanın’ potansiyel getirilerinden tam olarak yararlanmak mümkün olmadı; çünkü Türkiye’nin bölgesel işbirliğini dışlayan, bölge ülkeleriyle ilişkilerini had safhada geren, bölgedeki hemen her ülkeyle ilişkilerde ihtilaflara meydan veren bir dış ve güvenlik siyaseti kulvarı Türkiye’yi hızla ‘değerli yalnızlığın’ pençesine mahkûm etti. Bu bağlamda bölgede güdülen Müslüman Kardeşler-Hamas yanlısı politikalar Türkiye’nin Mısır’la, İsrail’le ve Körfez ülkeleriyle ilişkilerini dibe sürükledi.

O dönemki tabloda ne 2006’da başlatılan tek yanlı Akdeniz Kalkanı Harekâtından, ne de 2019’da yeniden ve bu kez çoktaraflı/çokuluslu bir çerçeveyi de olabildiğince içerecek yönde uygulanmasına çalışılan tatbikatlardan (Mavi Vatan serisi) bölgesel ilişkilerin deniz boyutunda normalleşmeyi sağlayacak, güven artıracak sonuçlar elde edilebildi.

Buna paralel olarak, Kıbrıs meselesinin süregiden çözümsüzlüğünün meydan verdiği tablo ile Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon kaynakları üzerindeki bölgesel-küresel çekişme de Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de bölgesel işbirliği ortamına vücut vermede oynaması gereken rolü çok büyük ölçekte örseledi, hatta önledi.

2008 SONRASI ORTAM

Bu süreçte, 2008’de Rusya-Gürcistan arasında patlak veren savaş ertesinde giderek daha da revizyonist politikalar izleyen Rusya’ya Karadeniz’e kıyıdaş ülkelerin güven duymamaya başlamaları ve tehdit algılarını doğal olarak Rusya üzerine kurgulamaları Karadeniz’de Türkiye’nin öncülüğünde başlatılan güven-güvenlik arttırıcı iklimi iyice bozdu. 2014’te Rusya’nın Kırım’ı işgal ve ilhakı ve Donbas bölgesini istikrarsızlaştırmaya yönelik faaliyetleri ve özellikle 2022 Şubat’ında Ukrayna’ya karşı başlattığı işgal girişimi de Karadeniz’de kıyıdaş ülkelerin sahiplenmesinde yönetilebilecek, ortak güvenliğin inşa halindeki temellerini tümden tahrip etti.

2014’te Ukrayna’da saldırgan tutum içine giren Rusya 2015’ten itibaren de Suriye’ye yerleşip, Tartus’taki lojistik ikmal üssünü tam teşekküllü bir donanma üssüne çevirmek suretiyle Doğu Akdeniz yaklaşım yollarını kontrol edebilecek bir konum kazandı. Bu bağlamda Rusya, kendi açısından Karadeniz ve Akdeniz arasındaki bütünlüğü sağlamaya dönük önemli bir kazanım elde etti. Bu halkaya Azak (Azov) Denizi/Kerç Boğazı ile Hazar Denizini de ekledi. Dolayısıyla, karşımıza bölge ülkelerinin karşısına üç denizi (Karadeniz, Akdeniz ve Hazar Denizi) stratejide ve pratikte bütünleme yolunda ciddi mesafe alan ve bu geniş havzada denizlere ilaveten hava sahasındaki hâkimiyetini de perçinleyen bir Rusya çıktı.

Bu dönemde Ukrayna’ya odaklı Rus tehdidini karşılamak üzere ABD ve NATO, sadece Yunanistan’a değil, Balkan ülkeleri ile Merkezi ve Doğu Avrupa ülkelerine de kuvvet takviyesi yaptı. Türkiye ve ABD arasındaki ilişkilerin, iki ülke arasında karşılıklı olarak atılan hatalı adımlar sonucunda gerilimli bir eğilime girmesinin de etkisiyle Rusya’ya karşı deniz alanları dâhil bölgesel caydırıcılık sergilemek üzere ABD’nin, diğer bölge ülkelerinin yanısıra Yunanistan’a yaptığı askeri yığınaklanma Türkiye’de endişeyle karşılandı. Buna ve AB dayanışmasına güvenen Yunan liderlerinin Türkiye’ye karşı gerilim yüklü politikalara yönelmesiyle de Ege ve Doğu Akdeniz’de tansiyon iyice yükseldi.

Bir yandan Rusya’nın hem genişleyen Karadeniz sahil şeridinde hem güney kuşağımızdaki Suriye’de konuşlandırdığı donanma dâhil askeri imkân ve kabiliyetler, diğer yandan Yunanistan’ın batı ve güney hatlarında sergilediği çatışmacı tutum ile bölge ülkeleriyle gerçekleştirdiği ittifaklar, üç tarafı denizle çevrili iki yarımadadan (Anadolu ve Trakya)oluşan Türkiye’yi bölgede iyice yalnızlaştırdı. Ankara’nın bu duruma yanıtı 2019’dan itibaren etrafındaki üç denizde birden Mavi Vatan serisi tatbikatları başlatması oldu. Yine gecikmiş bir zaman diliminde başlatılan bu seri kapsamındaki tatbikatların, olayların akışının zorlamasıyla mı, ya da konjonktürün özellikleri gereği mi yapıldığı sorusu yönetim dışı birçok düşünce kuruluşu ve analistin zihinlerine takıldı. Kamuoyunun da gündemine girdi.

Diğer bir soru işaretini ise, kurgusu ulusal ölçekli olsa da, bu tatbikatta, tıpkı zamanında Akdeniz Kalkanı Harekâtında olduğu gibi, Seçkin Gözlemci Günleri hariç, çokulusluluktan kaçınan bir anlayışın hâkim kılınması oluşturdu. Bu durum, faaliyetlerin yarattığı sonuçların artısı-eksisi üzerinde etraflıca durulmamasına, diğer bir anlatımla, bölgesel temelden yine mahrum bırakılmasının gerekçelerinin açıklanmaması/bunların doyurucu olarak kamuoyuna anlatılmamasına meydan verdi. Esas geçerli soru ise bu tatbikatın Doğu Akdeniz Havzası ülkelerine, dolayısıyla bölgesel katılıma da olanak sağlaması halinde buna hangi ülkelerin katılmakta istek göstereceklerinde düğümleniyordu.

2006’da başlatılıp uzun süre ara verildikten sonra 2019’da bölgeye dönük askerileşmiş, bölge ülkelerini karşısına alan cepheleşmeye dönük bir politikayla Doğu Akdeniz’deki doğal hak ve çıkarlarımızı sahada sergilemek üzere bu kere ‘Mavi Vatan’ serisi tatbikatların gerçekleştirilmesinin diplomasi alanında ne derece somut sonuçlar getirdiği konusu sorgulanmalıdır. Bu seri tatbikatların, sonuçları itibarıyla ön alıcı bir stratejiye değil, konjonktürün gerektirdiği tepkisel nitelikte bir kurguya dayanıp dayanmadığı da, geleceğe dönük bir anlayışın geliştirilebilmesi adına üzerinde durulmaya değer. Bu tatbikatlara çokuluslu bir çehre kazandırmaya yönelik girişimler meyanında bölge dışı ülkelere yapılan davetler bölgesel sahiplenme beklentilerine  güç vermekten ve bölgesel sonuçlar üretmekten uzak bir yaklaşımı simgelemiştir.

Tabii bir tepki olarak değerlendirmeye müsait görülebilse de ‘sahada ve masada’ izlendiği iddia olunan dış-güvenlik politikaları pratikte Türkiye’nin karşısına İsrail-Mısır-BAE-GKRY-Yunanistan’ı, hatta zaman zaman yönetim çevrelerince önem atfedilen ve ortak olarak görülen Katar’ı çıkarmış, bu cepheye başta Fransa olmak üzere AB’nin önde gelen ülkeleri ile ABD de destek vermiştir. Kısacası, Türkiye karşıtı cephenin genişlemesiyle sonuçlanan bir süreç karşımıza çıkmıştır. Bu sadece askeri alanla sınırlı kalmamış, deniz yetki alanlarının paylaşılması, Doğu Akdeniz hidrokarbon kaynaklarının çıkarılıp, pazarlanması gibi konulara da sirayet ederek adeta yeni bir jeopolitik/jeostratejik iklimi yaratmıştır.

Mavi Vatan serisi tatbikatlar Türkiye’yi çevreleyen üç denizi de kapsayan bir bakış açısını simgeliyor olsa da, Türkiye’nin doğal ve meşru zorunluluklardan kaynaklanan bu tür geniş çaplı deniz tatbikatlarının dayandığı bütüncül, yaşayan ve sürdürülebilir bir bölgesel stratejiye gereksinimi olduğu gerçeğini değiştirmiyor. Belki de bu ihtiyacı daha da sarih bir hale kavuşturuyor.

Bu durum, birçok önde gelen ülkenin yaptığının aksine kendisine özgü bir güvenlik stratejisi ve stratejik konsept hazırlamaktan ve bunu ülke  içi ve dışı kamuoylarıyla paylaşmaktan uzak bir anlayışın hakim olduğu Türkiye’de konunun hassasiyetle gündeme alınması gereğini önümüze çıkartıyor. , Özellikle büyük küresel güçler arasındaki jeopolitik/stratejik rekabetin keskinleştiği ve bölgesel güçleri de içine çektiği bir ortamda Karadeniz-Ege-Akdeniz’i bir bütünlük içinde kabul eden, geniş ölçekli ve uzun erimli bütüncül bir stratejiye ihtiyaç bulunuyor.

NASIL BİR BÜTÜNCÜL STRATEJİ?

Mevcut döneme ve geleceğe bakarak sözü edilen bütüncül stratejinin akla gelen olası bileşenlerini şöylece toparlamak mümkün:

➢ Türkiye’yi bölgesinde deniz alanları dâhil yalnızlaştıran ideolojik temelli politikalar kökten terkedilmeli, denizlerdeki meşru ve doğal ulusal çıkarlarımızı önceleyen, bölge odağına ve bölgesel işbirliğine açık yollar aralıksız izlenmelidir.

➢ Deniz yetki alanlarına ilişkin olarak sadece Libya’yla varılan mutabakatla yetinilmemelidir. Tüm bölgeyi içerecek bir anlayış ve yapılanma hâkim kılınmalıdır. Bu hedefe gidilirken orta-uzun vadede de olsa başta Suriye olmak üzere diğer bölgesel unsurları dışarıda bırakacak bir yaklaşımdan kaçınılmalıdır.

➢ Bütüncül stratejiye dayalı olarak Akdeniz Kalkanı ve Mavi Vatan Tatbikatlarında izlenen tek taraflı tasarruflar yerine güveni arttırmak ve yanlış algıların önüne geçmek amacıyla, aşamalı bir biçimde de olsa, uygun görülecek bölgesel aktörlerin bu faaliyetlerde yer almalarının önü açılmalıdır. Bu suretle söz konusu etkinliklerin çokuluslu bir yapılanmaya evrilmesine zemin oluşturulabilecektir.

➢ Bir yandan Türkiye’nin sahip bulunduğu askeri imkân ve kabiliyetlerin sergilenmesi suretiyle icra edilecek ulusal caydırıcılık ortaya konurken, diğer yandan Türkiye’yi bölgesel odağın dışına itmeye dönük adımlardan/söylemlerden kaçınılmalıdır.

➢ Bölgesel normalleşme sürecinde başvurulacak işbirliği metodları arasına denizde askeri işbirliği alanı da dahil edilmelidir. Bu bağlamda, genel anlamıyla diplomasi kulvarını destekleyecek ‘kurumsal askeri diplomasiye’ de imkân verilmelidir.

➢ Her üç deniz için geliştirilmesi gerekli güven ve güvenlik arttırıcı önlemler paketinin bütüncül bir stratejiye dayandırılması esas alınmalıdır. Gerektiğinde uyarlanmaya açık önlemler manzumesi, olayların akışına veya sadece dönemsel gelişmelere bağlı olmamalı, her bir ilgili devlet kurumunu yönlendirecek, bunlar arasındaki eşgüdüm ve işbirliğini zorunlu kılacak bir temele tabi tutulmalıdır. Bu çerçevede ilk akla gelen soru bütüncül stratejinin sorunlarla dolu ayağında nasıl ilerleme sağlanabileceğidir. Dolayısıyla, stratejinin Ege boyutunda ulusal tutumuzu haleldar etmeyecek uygulamaları ihmal etmeden, diğer bir anlatımla, dozu iyi ayarlanmış bir caydırıcılık temelinde diyalog, ikili (Türkiye-Yunanistan) ve çoktaraflı çerçevelerde canlı tutulmalıdır. Bu ancak hukuki alan dâhil olmak üzere, diplomasiyi her yönden ve her zeminde etkin kılacak, gelişmelere göre uyarlanmaya açık bir yaklaşımın ısrarla ve tutarlılıkla sürdürülmesi sayesinde başarılabilir.

➢ Bütüncül strateji, diplomasi ile askeri caydırıcılık arasındaki hassas dengeye dayanmalı ve askeri kuvvetleri sahaya sürmeden diplomasinin her kulvarından ulusal çıkarlar ekseninde yararlanılması öncelenmelidir. Dolayısıyla, özellikle son üç yıldır yapıldığı gibi, askeri ağırlıklı güç ve caydırıcılık öne çıkarılmamalı, gerekli diplomatik zemin hazırlanmadan denizlerde de sert güç unsurlarını ilk planda tutan anlayışa mesafe konulmalıdır.

➢ Bütüncül stratejinin ana bileşenlerinden birini de Türkiye’nin özellikle Doğu Akdeniz’de, bölgesel mutabakatlara dayalı Münhasır Ekonomik Bölgeler ilan etmesini sağlayacak zemine vücut verilmesi oluşturmalıdır.

➢ Kıbrıs meselesi ile Ege bağlantılı sorunların çözümünün orta-uzun vadeye yayılacağı inkar edilemez bir gerçektir. Bu gerçeğin ışığında Türkiye’yi, karşı karşıya bulunduğu ‘denizlerdeki yalnızlık çemberinden’ çıkaracak, askeri alan dâhil olmak üzere her türlü bölgesel işbirliği platformlarının ayrılmaz bir parçası yapacak bir yol izlenmelidir. Bütüncül stratejide atılması gereken yeni adımlar dahil olmak üzere tüm hedef ve parametreler açıkça tanımlanmalı ve ivedilikle hayata geçirilmeleri yönünde çaba harcanmalıdır.

➢ Karadeniz ve Ege’den farklı olan Akdeniz’in özel durumu dikkate alınarak, tüm Akdeniz’e yönelik bölgesel, gerektiğinde küresel bakış açısına sahip bir vizyonun bütüncül stratejiyi besleyecek tarzda geliştirilmesi gereklidir. Bu vizyon, Ankara’nın denizlerdeki meşru hak ve yetkilerini gözeten, Akdeniz havzasındaki aktörlerin tamamıyla karşılıklı işbirliğine gidilmesine imkan tanıyacak bir eksene oturtulmalıdır. Bu eksenin Ege ve Karadeniz bağlantıları (elbette Montrö Sözleşmesini esas almak kaydıyla), bölgesel özellik ve dinamikleri de gözetecek şekilde stratejik bütünlük içinde açıklığa kavuşturulmalıdır.

➢ Stratejinin yapımı ve uygulanmasında kurumsal işbirliği ve eşgüdüm mutlaka sağlanmalı, girişimin Türkiye’nin ulusal çıkarlarını çok farklı açılardan tanımlayan ve ülkeyi deniz çıkarlarımız bakımından zora sokan dar çevrelerin sığlığına terkedilmemelidir.

➢ Gerek geliştirilecek bütüncül stratejinin hayata geçirilmesinde, gerek ülke çapında deniz/denizcilik bilincinin arttırılmasında yalnızca Deniz Kuvvetleri Komutanlığını değil, bu alanda faaliyet gösteren tüm kamu ve özel sektör kurum ve kuruluşlar ile akademik dünyanın ve düşünce kuruluşlarının etkin rol oynamalarına imkân verecek bir planlama yapılmalıdır. Bu sayede, devletin kurumsal aklı ve tecrübe birikiminin ışığında topyekûn bir çabayla ortak bir vizyon doğrultusunda hareket edilebilmesi, yetkin ve ehil aktörlere dayalı bir Eylem Planının ivedilikle hayata geçirilmesi ve bunun sadakatle uygulanması mümkün olacaktır.

ÜÇ DENİZ-TEK VE BÜTÜNCÜL STRATEJİ

Son dönemde Türkiye’yi hemen her bölgeyle ilişkilerde zor duruma düşüren gelişmelerle karşılaşılmaktadır. Doğu Akdeniz’de yaşanan rekabetin yarattığı yalnızlık Ege ve Akdeniz’e yayılma eğilimi göstermekte, Rusya’nın Ukrayna’da başlattığı savaşın ağır sonuçları da Karadeniz’deki yansımalarıyla Türkiye’yi dışlamaya dönük eğilimlerin artışına işaret etmektedir. Tüm bu bölgelerde ve denizlerde şekillenmeye başlayan yeni gruplaşmalar/ittifakların Türkiye dışında ve Türkiye’yi dışlayarak şekillenmesi/şekillendirilmesi Ankara’nın yakın çevresindeki jeopolitik/stratejik çekişmenin istenilmeyen sonuçlarını yaratması ihtimali bulunmaktadır.

Bu durumun önüne geçilebilmesi, Türkiye’yi çevreleyen denizlerin ve Türkiye’nin deniz alanlarının ayrı ayrı bölümler halinde değil, canlısıyla cansızıyla bir bütünlük içinde görülmesi itiyadının kazanılmasıyla mümkün olabilir. Bunu sağlamak üzere, devlet aklıyla belirlenecek, ilgili kurum ve kuruluşların tamamının katılımıyla ulusal çıkarlara dayalı biçimde şekillendirilecek bir Üç Deniz-Tek/Bütüncül Strateji geliştirmeli ve hayata geçirmelidir. Bu bütüncül stratejinin uygulanmasında ana eksen, sadece askeri varlık göstermeye ve caydırıcılığa değil, denizlerde durumsal farkındalık yaratmaya ehil ve istekli tüm kamu-özel sektörlerarası, hatta üstü bir anlayışa dayalı diplomasinin tüm imkan ve araçlarını kullanmayı esas alacak bir tutuma dayandırılmalıdır.

Geliştirilmesi gerekli deniz stratejisinin, mevcut sınamaları da gözetecek bir kapsam ve nitelikte hava unsurlarıyla desteklenmesi de bir zorunluluktur. Bu çerçevede Türkiye’yi çevreleyen üç denizdeki hak ve menfaatlerin, semaları da içerecek biçimde bütüncül bir çerçevede ele alınması gerekmektedir. Kısacası, stratejinin bileşenlerinin ‘Tanımlanmış Deniz Resmi’ ile ‘Tanımlanmış Hava Resmi’ni örtüştüren bir ortak zemin üzerine inşa olunması elzemdir.

Bütüncül deniz stratejisinin, elbette Montrö hükümlerinin titizlikle uygulanması gereği saklı kalmak kaydıyla, gerektiğinde müttefik ülkelerle de işbirliğine açık tutulması, dolayısıyla bir yandan bölgesel sahiplenmeyi geniş bir zeminde öne çıkarırken, diğer yandan Rusya’nın bölgeyi de içeren revizyonist politikalarını dikkate alarak bölgeselliğin yanısıra küresel işbirliklerine de açık ve esnek bir yapıya sahip olması önem taşıyacaktır.