ORTA DOĞU’DA HERKESLE KONUŞAN BİR TÜRKİYE GEREKLİDİR

Venezuela’da hükümet ve muhalefet arasında diyalog

Latin Amerika’nın bir yandan petrol zengini, diğer yandan bitmeyen krizler ülkesi konumundaki Venezuela’dan, son aylarda, çekişen siyasi taraflara dair bir uzlaşı haberi gelmedi. Değerlendirmemiz, Trump yönetiminin bu ülkeye karşı 4 yıl boyunca uyguladığı “azami baskı” politikasından, demokrat Başkan Biden döneminde vazgeçileceği yönündeydi. Daha önemli konulara (Çin, Afganistan vs.) konsantre gözüken yeni Vaşington yönetiminin Venezuela’ya ayıracak fazla zamana sahip olmadığı sonucunu çıkarıyoruz. Bu belirsizlik ortamında, “Ne olacak bu Venezuela’nın hali?” suali sık sık gündeme dahil olurken, geçen hafta Meksika dışişleri bakanının yaptığı Venezuela konulu açıklama, ülkede ve bölgede memnuniyet uyandırdı. Maduro hükümeti ile Venezuela muhalefeti arasında, ülkenin karşı karşıya bulunduğu derin krizi aşmak amacıyla, Meksika’nın ev sahipliğinde müzakerelere başlanılması hususunda bir mutabakata varıldığını sevinerek öğrendik. Bu defa da tarafları bir araya getiren yine Norveç oldu. 5 milyon nüfuslu bu küçük nordik ülkesi büyük takdir hak ediyor. Krizlerin çözümünde arabuluculuk işlevi alanında güven veren ve gerçekten derin bir tecrübe sahibi olan Norveç yönetimi ile özellikle ülkenin Dışişleri mensuplarını bu vesileyle tebrik ederim. Görüşmelere ev sahipliği yapan Meksika hükümetine de teşekkür etmeyi unutmayalım.

Uzlaşılan hususlar

Mutabakatı, ayrıntılara girmeden özetlersek: Ülkeye uygulanan yaptırımlar kaldırılırken, Maduro hükümeti de muhalefete yönelik baskıları kaldıracak, adil ve serbest seçimlerin yapılması için gerekli adımlar atılacak; ülke böylece, ağır siyasi, ekonomik ve insani krizden (inşallah) çıkacak. Bilindiği üzere, muhalefet, Maduro’nun ikinci kez seçilmesine yol açan 2018 mayıs başkanlık seçimleri ile 2020 aralık parlamento seçimlerinin sonuçlarını, adil, serbest ve denetlenebilir biçimde düzenlenmedikleri gerekçesiyle reddediyor. Zaten, bir iki istisna dışında, muhalefet partileri anılan seçimleri boykot etti. Halen, ABD’nin başını çektiği çok sayıda ülke, Maduro’yu devlet başkanı olarak kabul etmiyor. Vaşington’un Trump döneminde uyguladığı ağır yaptırımlar, Maduro yönetimini çok zor durumda bıraktı; ancak, bu sebeple, Venezuela halkı da yıllardır mağduriyet içinde. Ülke dışına kaçanların sayısı 5,5 milyona ulaştı (her 5 kişiden biri). Az sayıda bölge ülkesi ile İran, Rusya ve Çin, bir kenara bırakıldığında, yaptırımlara karşı gelmek suretiyle Maduro yönetimini açıkça destekleyen ülke bulunmuyor diyebiliriz (biz de, hamdolsun, Maduro’cu olmayı bıraktık).

Trump ve Muhalefetin günahları

Geriye doğru baktığımızda, Trump yönetiminin 4 yıl boyunca “Maduro’suz geçiş dönemi” için ısrarcı olduğunu, Maduro’yu devirmek için başvurulan ağır yaptırımların sonuç vermediğini, ordunun taraf değiştirmeyerek Maduro’nun yanında durduğunu, bu dönemde, Venezuela halkının, Covid-19 pandemisininde etkileriyle, maalesef büyük sıkıntılar yaşadığını ve çaresizlerin ülkeden kaçtıklarını görüyoruz. Vaşington’un peşinden giden muhalefet, 3 yıl aradan sonra, 2018 yılında terk ettiği görüşme masasına geri dönmek zorunda kalmıştır. Uluslararası toplumun görevi, Venezuela’da, iktidar ve muhalefetin eşit şartlarda yarışacağı, adil ve serbest seçimlerin düzenlenmesini sağlamaktan ibarettir. Maduro’suz çözüm ısrarı ülkeye 4 yıl ilave acı ve ıstırap getirmiştir. Muhalefetin, yaşananlardan gerekli dersi çıkararak birleşmesi, ittifak teşkil etmeden Maduro’yu deviremeyeceğini idrak etmesi beklenir. Yeri gelmişken Maduro’dan, zerre hoşlanmadığımın altını çizeyim. Ama 41 yıllık Dışişleri mesaimiz, bize, Suriye’nin, Mısır’ın, Venezuela’nın vs. iç işlerine karışılmaması icap ettiğini derinlemesine öğretmiştir.

Nikaragua’da devrim bitti, demokrasi rafa kalktı

Nikaragua’yı 40 yıl boyunca yöneten ABD kuklası Somoza rejimini, 1979 yılında deviren “Devrimci Sandinista Gerillaların” liderlerinden Daniel Ortega, son üç dönem arka arkaya seçimleri kazanarak ülkeyi yönetti. Ancak, birkaç yıldır işler hiç de iyi gitmiyor. 3 sene önce, bazı sosyal hakları savunmak üzere sokağa inen kitleler güvenlik güçlerinin orantısız şiddeti ile karşılaştılar. Ancak protesto hareketleri genişledi ve tüm ülkeye yayıldı. Sıkıntıları gideremeyen ve sorunları çözemeyen hükümet, çareyi baskıyı arttırmakta bulunca, insanlar ülke dışına kaçmaya başladı. Böylesi gergin koşullarda, önümüzdeki kasım ayında cumhurbaşkanlığı seçimleri düzenlenecek. Ülkeyi toplam 16 yıl yöneten, 76 yaşındaki başkan Daniel Ortega yine aday ve muhalefete göz açtırmıyor. Son 1-2 ay içinde cumhurbaşkanı adayları arasında öne çıkan 4 muhalif lider, vatana ihanet suçlamasıyla tutuklandı. Muhalif gazeteler kapatılıyor. Hapse atılanların bazıları Daniel Ortega ile birlikte silahlı mücadele veren ekibin üyeleri. Yılların devrimci lideri baskı yoluyla eski yoldaşlarının ve muhaliflerin sesini kısarak seçim kazanmayı planlıyor. Nikaragua, Venezuela ile birlikte, iktisadi durum, demokrasi ve insan hakları açısından, halen, Latin Amerika’nın en kötü durumdaki iki ülkesine dönüşmüştür (Haiti klasman dışı). Kuzey Amerika’nın muhafazakar ve liberal kalemleri, Latin Amerika’da sol rejimlerin başarısızlığını ortaya koymak üzere bu iki ülkenin ve liderin adını öne çıkarıyorlar. Haksız da sayılmazlar. Liderleri, sağcı veya solcu sıfatları yanında, bundan böyle, koltuğuna yapışan ve yapışmayan olarak da sınıflandırmak uygun düşecektir.

Haiti’yi 11 yıl aradan sonra yine deprem vurdu.

Son 2 yıldır, anayasal sistemi inkıtaa uğramış ve siyasi kaos içinde savrulan fakir Haiti, bu defa 14 ağustos günü, kuvvetli (7,2) bir depremle sarsıldı. 2010 yılındaki deprem, başkent Port-Au-Prince’ i vurmuş ve 200 bin civarında can kaybına yol açmış idi. Bu kez ülkenin batısındaki Les Cayes kenti depremden çok etkilendi, günbegün artan ölü sayısı 2200 civarına yaklaştı. Ulaştırılan yardımlar hem yeterli değil, hem de düzen içinde dağıtılamıyor. Haiti devlet başkanı Jovenel Moise’ın 7 temmuz gecesi evinde suikaste uğrayarak öldürüldüğünü hatırlayacaksınız. Suikastın arkasındaki sis perdesi de henüz kaldırılamadı. Yönetimi devralan yeni başbakanın eylül ayında başkanlık ve parlamento seçimlerini gerçekleştirmesi konuşulurken, ülkeyi önce deprem ardından da kasırga harap hale getirdi. Bu çok zor koşullarda, seçimlerin eylül ayında düzenlenmesi hayli zor gözüküyor. Uluslararası toplumun, Haiti’ye yönelik mahcubiyetini unutturmak üzere, daha fazla destek vermesi ve talihsiz ülkenin yanında durması insaniyet borcudur.

Küba’da kobi’lere müsaade çıktı

Küba’da, yönetimi Raul Castro’dan devralan genç lider Diaz-Canel, ağustos ayı başlarında, ülkede küçük ve orta ölçekli işletmelere (kobi) müsaade eden yasal düzenlemeyi uygulamaya koydu. Sevimli Karayip ülkesinde, 1996 yılından itibaren, Raul Castro önderliğinde, temkinli bir tempoda, ekonomik reformlar yapıldığını izledik. Genelde 2 adım ileri, 1 adım geri şeklinde uygulandı bu reformlar. Bu defa özel sektörü iktisadi faaliyetlere ciddi seviyelerde dahil edecek doğru bir adımdan söz ediyoruz. Bununla birlikte, Küba ekonomisinin içine düştüğü derin krizin, kobi’lerin önünün kağıt üzerinde açılmasıyla, aşılması mümkün değil. Özel sektörün, kooperatiflerin ve devlete ait kobi’lerin, randımanlı, verimli ve düzenli biçimde üretim yapmak üzere ihtiyaç duyduğu çok sayıda mal ve hizmetin (ara mallar, nakliye, yedek parça vs.) teminindeki sıkıntıların bugünden yarına giderilmesi öyle zor ki…inşallah fazla gecikmeden başarırlar.

24 Aralık 2021 tarihinde yapılması öngörülen Libya başkanlık ve parlamento seçimlerinin, anayasa, seçim yasası ve başkanlık adayları üzerinde taraflar arasında uzlaşma sağlanamaması ve güvenlik endişeleri nedeniyle Yüksek Seçim Komitesi tarafından ertelendiğinin açıklandığı 22 Aralık gününden bu yana süreçte kayda değer bir ilerleme sağlanamamıştır. Yüksek Seçim Komitesi seçimlerin 24 Ocak 2022 tarihine ertelenmesini önermişti. Ancak, Trablus’da konuşlu Devlet Yüksek Konseyi (DYK)/Ulusal Birlik Hükümeti (UBH) ile Tobruk merkezli Temsilciler Meclisi (TM)/General Hafter güçlerinin öncülüğündeki iki başat taraf arasında yukarda belirtilen üç temel konuda bugüne kadar bir mutabakat oluşmamıştır.

Başkanlık seçimi için 100 kadar aday ortaya çıkmıştı. Bunların önde gelenleri arasında UBH’nin Başbakanı Dibeybe, General Hafter’in siyasi müttefiki TM başkanı Akile Salih, General Hafter, (2018-2021 yılları arasında işlevsel olan)  Ulusal Mutabakat Hükümeti’nin İçişleri Bakanı Fethi Başağa ve Muammer Kaddafi’nin oğlu Seyfülislam Kaddafi bulunmaktaydı. Ancak, taraflar birbirlerinin adaylarına itiraz etmişler, her iki taraf da Seyfülislam’ın adaylığının kabul edilemez olduğunu kesin bir dille belirtmişti.

Türkiye seçimlerin geçiş sürecinde önemli bir dönüm noktası olduğunu ve gerçekleştirilmesini desteklediğini açıklamıştır. Dışişleri Bakanlığınca 24 Aralık 2021 günü yapılan açıklamada, ana hatları itibariyle, Libya’da birlik ve bütünlüğün sağlanması bakımından seçimlerin adil, muteber ve bağımsız olarak yapılması, sonuçlarının Libya’daki tüm kesimlerce tanınması ve seçilecek yönetimin ülkenin tamamında yetkilerini kullanabilmesinin gerektiğine işaret edilmiştir. Açıklamada, ateşkesin ve sükunetin tesisinde, siyasi sürecin ilerletilmesinde kilit rol oynayan Türkiye’nin, seçimlerin Libya Siyasi Anlaşması uyarınca ilgili tüm kurumların mutabakatıyla, mümkün olan en geniş uzlaşıyla belirlenmiş sağlıklı bir yasal zeminde gerçekleştirilmesine olan desteği vurgulanmıştır. Öte yandan, ABD, Fransa, İngiltere, Almanya ve İtalya yaptıkları ortak açıklamayla ertelenen başkanlık ve parlamento seçimlerinin geciktirilmeden yapılması ve bu çerçevede yeni bir seçim takviminin belirlenmesi çağrısında bulunmuştur. BM Genel Sekreteri’nin Libya Özel Danışmanı/UNSMIL Temsilcisi Stephanie Williams ertelenen seçimlerin önündeki zorlukların suiistimal edilmemesi gerektiğini, kapsayıcı, özgür, adil, barışçıl ve güvenilir seçimler için gerekli koşulların oluşturulmasının önemini vurgulamıştır. Avrupa Birliği Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Borrel de seçimler için mümkün olan en yakın zamanda  yeni bir plan ve takvim hazırlanması çağrısına katılmıştır.

ERTELEME KARARI SONRASI GELİŞMELER, TEMAS VE GİRİŞİMLER:

Seçimlerin ertelenmesi kararı üzerine UBH’nin hukuki durumu konusunda ihtilaf ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, Hafter ve TM, UBH’nin görevinin sona ermesi ve geçici yeni bir hükümet oluşturulması gerektiğini savunmuşlardır. Başbakan Dibeybe ise seçimler gerçekleştikten sonra yeni bir hükümet kurulana dek UBH’nin görevini sürdüreceğini açıklamış, 24 Aralık’da seçimlerin yapılacağı varsayımıyla görevini yardımcısı Ebu Cenah’a devretmiş olmasına karşın 30 Aralık’da tekrar Başbakanlığı devraldığını ilan etmiştir. İngiltere’nin Trablus Büyükelçiliği 24 Aralık günü yaptığı açıklamada, Libya Siyasi Diyalog Forumu’nca (Kasım 2020’de) kabul edilmiş olan yol haritası bağlamında İngiltere’nin UBH’yi tanımaya devam edeceğini belirtmiştir. Bu açıklmaya tepki gösteren Hafter yanlısı TM Büyükelçi’nin “istenmeyen kişi” ilan edilmesini talep etmiş, ancak bu talep tavsiyenin ötesine geçmemiştir. Taraflar arasında oluşan gerginlik bağlamında Trablus’da gözlenen askeri hareketlilik ülkenin yeniden çatışma ortamına sürüklenebileceği endişesine neden olmuştur. Bugün itibariyle sağduyunun egemen olması ve ülkede yeniden bir iç savaş ortamının yaratılmaması memnuniyet vericidir. Ancak, siyasi/askeri ortamın kırılganlığı gözardı edilmeden böyle bir olasılığa meydan vermemek için uluslararası kuruluşların ve ilgili ülkelerin samimi çaba göstermeleri önem taşımaktadır.

İttifakların ve husumetlerin kolayca yer değiştirebildiği bir coğrafyada yer alan Libya’da bu tür “siyasi hareketler” görülmüştür. Bir süre önce birbirleriyle savaşan tarafların bir araya gelerek temas ettikleri gözlenmiştir. Nitekim, eski İçişleri Bakanı Fethi Başağa ile Hafter seçimlerin yapılması öngörülen 24 Aralık’dan üç gün önce Bingazi’de görüşmüşlerdir. Bu görüşmede, UBH’nin meşruiyetinin kalmadığı gibi konularda görüş birliği oluştuğu anlaşılmıştır.

Günümüze yaklaşıldığında Libya’daki gelişmelerin muhtelif üst düzey temaslarda ele alındığı gözlenmektedir. ABD ve Fransa Dışişleri Bakanları Blinken ile Le Drian 16 Ocak 2022 günü gerçekleştirdikleri telefon görüşmesinde Libya’da “demokratik süreci” geliştirmenin yolları üzerinde görüş teatisinde bulunmuşlardır. ABD Dışişleri’nden yapılan açıklamada, görüşmenin içeriğine dair ayrıntı verilmemekle birlikte bu iki ülkenin İngiltere, Almanya ve İtalya ile birlikte yaptıkları ortak açıklamadaki mutabakat çerçevesinde, Libya’da istikrarı ve seçim sürecini şiddet ve şiddete başvurma tehdidiyle baltalamaya kalkanların eylemlerinden “sorumlu tutulacakları” vurgulanmıştır. Oysa bilindiği gibi, ABD, İngiltere, Almanya ve İtalya ile birlikte UBH’nin yanında dururken Fransa, Rusya, Mısır ve Birleşik Arap Emirlikleri TM/Hafter tarafını desteklemişlerdir.

Öte yandan, Mısır Dışişleri Bakanı Shoukry ile Cezayirli mevkidaşı Lamamra 16 Aralık’da Kahire’de yaptıkları görüşmede, uluslararası toplumun Libya’daki krizi sonlandırmak için “Libyalılararası” bir çözüm sürecini desteklemesi ve Libya’nın içişlerine yabancıların müdahelelerinin durdurulması yönünde çalışması gerektiğini belirtmişlerdir. İki Bakan’ın tüm yabancı güçlerin, paralı askerlerin ve savaşçıların Libya’dan çekilmesi gerektiğini vurguladıkları Cezayir Dışişlerince açıklanmıştır.

BM Genel Sekreteri’nin Libya Özel Temsilcisi Williams da 15 Ocak’da sırasıyla Kahire ve Ankara’yı ziyaret etmiştir. Bu yazının kaleme alındığı 17 Ocak günü ise Moskova’da Dışişleri Bakan Yardımcısı Ryabkov’la görüşme yapması planlanmıştır. Williams Kahire’de, Mısırlı yetkililer ve Arap Ligi temsilcileriyle görüşmüştür. Libya’daki gelişmeler ve seçim sürecinin ele alındığı temaslardan sonra Williams Ankara’ya geçerek, Dışişleri Bakan Yardımcısı Büyükelçi Önal’la görüşmüştür. Anadolu Ajansı’na değerlendirmelerde bulunan Özel Temsilci, Türkiye’nin Libyalıları biraraya getirme çabalarında BM’ye katkıda bulunduğunu söylemiş; Kasım 2020’de Libya Siyasi Diyalog Forumu’nca hazırlanan seçim yol haritası bağlamında bir komite oluşturulduğunu, bu komitenin ülke genelinde temaslar yaptığını ve önerileriyle birlikte hazırlayacağı raporu 25 Ocak’ta parlamentoya sunmasının öngörüldüğünü belirtmiştir. Kendisinin de Libya’yı Batıdan Doğuya katederek birçok şahsiyetle ve halk temsilcisiyle görüştüğünü, seçimlerin devamı için anayasal zemine ihtiyaç olduğunu söyleyenler olduğu gibi anayasa taslağının referanduma sunulmasını isteyenlerin olduğunu, bazı kişilerin de doğrudan seçime gitmek için başkan adayları listesinin yargı denetimine tabi tutulmasını arzu ettiklerini belirtmiştir. Tek bir baskın görüş olmadığını söyleyen Williams, BM olarak siyasi sürece dahil olduklarını,  Libya’nın demokratik olarak seçilmiş, güvenliği sağlayacak, ülke sınırlarını güvence altına alacak, halka hizmet götürecek kurumlara gereksinimi olduğunu ifade etmiştir. Libya Siyasi Diyalog Forumu’nun yol haritası çerçevesinde 2022 Haziran ayı sonuna kadar seçimlerin yapılması gerektiğini, önceliğin ulusal uzlaşı olduğunu, tüm tarafları ve yetkili kurumları ulusal uzlaşının sağlanması hususunda teşvik ettiklerini, BM olarak ulusal uzlaşı, seçim süreci, askeri ve ekonomik bütünleşme yolunda taraflara eşlik edeceklerini vurgulamıştır. Çarenin yeni bir geçici hükümet kurulması olmadığını söyleyen Williams çarenin seçilmiş bir hükümet ve başkan, güçlü bir anayasal ve yasal temele sahip sağlam bir siyasi ufuk olduğunu kaydetmiştir. Öte yandan, 12 Ocak’da CNN’de yayınlanan mülakatında Williams, seçim yol haritası için Haziran 2022’nin son nokta olacağını, bu tarih aşıldığı takdirde Libya’nın “siyasi boşluğa” düşeceğini dile getirmişti.

SONUÇ:

Sonuç olarak, Ankara Politikalar Merkezi’nin web sayfasında 27 Aralık 2021 tarihli “Libya: Belirsizlikten Kaos’a mı?” başlıklı yazımda da belirttiğim üzere, Libya’da kısa vadede tarafların anayasa, seçim yasası ve başkan adayları üzerinde uzlaşı sağlamaları kolay olmayacaktır. Bu konularda ulusal mutabakat olmadan adil, muteber ve şeffaf seçimlerin gerçekleştirilmesi mümkün değildir. Tabiatıyla ABD, Rusya, Fransa, İtalya gibi etkili aktörlerin ve BM, AB gibi uluslararası kuruluşların seçime imkan sağlayacak yukarda değindiğim hususlarda ulusal uzlaşma sağlanması yönünde hangi ölçüde samimi ve yapıcı tutum içinde olacakları soru işaretidir. Zira, Libya’nın zengin doğal kaynakları üzerindeki çıkar yarışı, söz konusu uluslararası aktörlerin, Libya halkının esenliğinin ve ülkede kalıcı barış ve huzurun sağlanması istikametinde samimi ve yapıcı adımlar atmalarının önündeki asal caydırıcı unsurdur.

Libya’nın toprak bütünlüğünün ve siyasi birliğinin, dost ve kardeş Libya halkının güvenliğinin sağlanması içten arzumuzdur. Bu çerçevede, siyasi, ekonomik boyutlu ve güvenliğe ilişkin ulusal çıkarlarımız bağlamında, Libya’daki tüm taraflarla ve uluslararası aktörler ve kuruluşlarla diyalog kanallarımızın açık tutulması, ülkede kalıcı barış ve istikrarın tesisi yönünde gerekli telkin ve girişimlerimizin sürdürülmesi yararlı olacaktır.