Genç APM
Ankara Politikalar Merkezi

İSRAİL-FİLİSTİN İHTİLAFINDA BİR DÖNÜM NOKTASI: 7 EKİM SALDIRILARI

21 Şubat 2024
PAYLAŞ

İlkay Dilara Sağır

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi 4.sınıf öğrencisi

Soğuk Savaş’tan bu yana halen çözülemeyen bir sorun olarak süregelen Filistin Sorunu için 7 Ekim, adeta bir dönüm noktasıdır. 7 Ekim 2023’te Hamas’ın askeri kanadı El Kassam Tugayları’nın İsrail’e karşı başlattığı Aksa Tufanı Operasyonu’yla, 2010 sonrası unutulmaya yüz tutmuş bir sorun olan Filistin sorunu yeniden dünyanın gündemine oturdu. Bununla birlikte dünya, “Hamas’ın terörist saldırılarının kurbanı olan İsrail’i destekleyenler” ve “özgürlük mücadelesi veren Filistin’i destekleyenler” olarak ikiye ayrıldı.

Hamas grupları 7 Ekim sabahının erken saatlerinde İsrail’de düzenlenen Nova Müzik Festivali’nin yapıldığı alana bir saldırı düzenledi. Çok sayıda esir abluka altındaki Gazze Şeridi’ne götürüldü ve bu bölgeden saldırılar devam etti.

Hamas’ın amacı, Gazze ile Batı Şeria arasında bir koridor açarak yeni bir intifadanın fitilini ateşlemekti. Ancak Hamas’ın bu çabaları, karşılık bularak herhangi bir ayaklanmayla sonuçlanmadı.

Demir Kubbeyi 5 bin füzeyle adeta kevgire çeviren Hamas’a karşılık İsrail’in Aşırı sağcı iktidarı Netanyahu, bu saldırıyı bir savaş olarak tanımlayarak misliyle mukabele edileceğini belirtti. İsrail’i tıpkı 1973’teki Yom Kippur Savaşı’nda olduğu gibi gafil avlandığı saldırıya İsrail, Demir Kılıçlar Operasyonu’yla yanıt verdi.

Savaşın 3. Gününde, elektrik, gıda ve yakıtı keserek Gazze’ye tam abluka uygulayan İsrail, “Hamas’ı yok etmek için” hava, deniz ve kara operasyonları gerçekleştirdi. Düşük yoğunlukla da olsa İsrail’e yönelik saldırılarda bulunan Hizbullah’a karşın İsrail, Lübnan’dan gelen sızma girişimlerine karşın müdahalede bulundu.

İsrail Savunma Kuvvetleri’nin (IDF), Gazze’deki sivillere evlerini boşaltmaları çağrısında bulunmasının ardından 1 milyon Filistinli Gazze’nin kuzeyinden güneyine gitmek durumunda kaldı. Buna rağmen İsrail, Hamas’ın bölgedeki varlığını gerekçe göstererek, “meşru müdafaa hakkı” bahanesinin ardına sığınarak sivilleri hedef alan saldırılar düzenledi. Gazze Sağlık Bakanlığı’nın yapmış olduğu açıklamaya göre, İsrail’in saldırıları bugüne değin 28 bine yakın Filistinlinin ölümüne sebep oldu. Bugün, Güney Afrika’nın girişimiyle Uluslararası Adalet Divanı’nda soykırım davasının görülmesine yol açan bu hukuk dışı müdahaleler, halen dünya kamuoyunun büyük tepkisine neden olmakta ve İsrail ürünlerine karşı boykot uygulanmaktadır.

Bugün de İsrail, tüm dünyaya meydan okuma suretiyle “Hamas’ın kökünü kazıma” amacıyla 1,5 milyon Filistinlinin çadırda yaşadığı Refah’a yönelik operasyon sinyalleri verdiği görülmektedir. BM’nin İsrail’in Filistinlilere yönelik yardımların engellediği ve konvoyların hedef alındığı yönündeki açıklaması bölgedeki insani dramı yansıtır niteliktedir.

  • Savaşın arkasında yatan nedenler:

Aralık 2022’de Netanyahu liderliğinde kurulan İsrail hükümeti, İsrail tarihinin bugüne değin kurulan en radikal sağcı hükümetidir. Mescid’i Aksa’ya yönelik provokatif eylemlerin artırılması, sözde “Yargı Reformu” adı altında İsrail’de yaşayan Arapların kısmen de olsa haklarını savunabildiği İsrail Yüksek Mahkemesi’ni işlevsiz bir hale getirilmesi gibi adımlar 7 Ekim’e giden sürecin temel taşlarını oluşturmuştur.

Zaten iç sorunlar yaşayan İsrail hükümetinin, dışarda Filistinlilere karşı izlediği politikalar devleti daha savunmasız hale getirerek tam anlamıyla “gafil avlanmasına” yol açtığı yorumları yapılmaktadır.

İsrail, Filistin sorununda somut bir siyasi çözüme yanaşmazken Filistin’e rağmen bölge ülkelerinin İsrail ile normalleşme sürecine gitmesi, zaten onlarca yıldır İsrail’in işgali altında olan Filistin tarafında da derin bir hayal kırıklığı yaratmaktaydı.

  • Çatışmanın çözümü gayretinde rol oynayan ve “oynayamayan” dinamikler:

-25-26 Ekim 2023 tarihlerinde Brüksel’de gerçekleştirilen AB Devlet/Hükümet Başkanları Zirvesi’nde liderler “insani ara” ların verilmesinin zaruri olduğu vurgusunda bulundular. Bunun üzerine Katar, Mısır ve ABD’nin diplomatik girişimleri sonucu 24 Kasım 2023’ten itibaren 7 günlük insani ara verilmesi mutabık kılındı. Katar, Mısır, Türkiye ve ABD’nin devreye girmesiyle rehine takası gerçekleşti. Tarafların sözünde durduğu bu 7 günlük insani ara, umulanın aksine kalıcı bir ateşkese dönüşemedi.

-Demokrasi, insan hakları ve özgürlük gibi normları “taşıdığını iddia eden” AB ülkeleri arasında da derin çatlaklar meydana geldi. İspanya, Belçika, Malta, Fransa ve İrlanda farklı çizgilerde seyretmektedir.

-Arap ülkeleri arasındaki fikir ayrılıkları da somut tedbirlerin alınmasının önüne geçmektedir. İlk etapta, İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) Dışişleri Bakanları Toplantısı, Arap Birliği Dışişleri Bakanları Toplantısı, Barış Zirvesi ve sonrasında düzenlenen toplantılarda İsrail’i kınamanın ve Büyükelçiliklerimi merkeze çağırmanın ötesinde bir tutum gerçekleşmedi.

-Taraflar arasındaki tansiyonun kısa süreli de olsa düşmesinde tartışmasız en etkin rol Katar’a aittir. 2000’li yıllarda Hamas liderlerine finansal destek sağlayan Katar, aynı zamanda İsrail’le kısmi de olsa ilk normalleşme girişimlerini gerçekleştiren Körfez ülkesidir. Bu minvalde İsrail, Hamas ve Mısır arasında aracılık yaparak bir anlaşmaya varılmasını sağladı.

-Yüzyıllarca sömürgeciliğe maruz kaldıklarından dolayı Filistin halkına karşı daha duyarlı olacağı umulan Afrika ülkeleri- Güney Afrika, Fas ve Cezayir dışında- İsrail’in Gazze’de uyguladığı ‘apartheid’ rejimine karşı sessiz kaldı. Filistinlerin Davası’nı Uluslararası Ceza Mahkemesi’ne (UCM) taşıyan ülke Ortadoğu’da yer alan bir Arap ülkesi değil, Güney Afrika oldu.

-‘Uyuşmazlıkların barışçıl çözümü’ temelinde II. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan Birleşmiş Milletler’in (BM), işlevini yitirdiği eleştirileri gündeme geldi. Gazze’de devam eden savaşta acil insani ateşkesi konu alan karar taslağı, BM Güvenlik Konseyi’nde (BMGK), 8 Aralık 2023 tarihinde oylandı; 13 Güvenlik Konseyi üyesi karar taslağı lehinde oy kullanırken, Birleşik Krallık çekimser kalmış, ABD ise karar tasarılarında “ateşkes” kelimesinin yer alması ve İsrail’in kınanması sebebiyle kararı veto etti. Sonrasında defalarca toplanan BMGK’ da ateşkese varacak bir sonuç çıkmadı.  Dünyanın kaderini kendi çıkarlarına göre belirleyen ‘daha eşit devletler’ arasında bir uzlaşmaya varılamadı.

  • Ortadoğu’da değişen dengeler:

7 Ekim’de patlak veren Savaş, sadece İsrail- Filistin çatışmasının seyrini değil Ortadoğu’daki tüm dinamikleri değiştirmiştir.

İsrail’le normalleşme sürecine girmiş olan Ortadoğu ülkeleri bir ikilemle karşı karşıya kaldı. Filistinlileri korumak için, kınamadan ve iki devletli çözüm söyleminden öteye gidemeyen Arap hükümetleri, bölgedeki istikrarsızlık dalgasını körüklemektedir.

ABD açısından bakıldığında; Biden Yönetimi’nin Ortadoğu’daki gerilimi yatıştırarak askeri varlığını sınırlandırma, İran ile gerilimi düşürme ve Asya’ya yönelme stratejisi baltalandı. Bölgedeki askeri varlığını azaltma arzusu bir yana dursun ABD, DAEŞ’le savaş sonrası Ortadoğu’daki en büyük askeri yığınağı yaptı. Bu gelişmeler bölgesel gerilimi daha da tırmandırdı. ABD’nin Ürdün, Irak ve Suriye kesişiminde yer alan bulunan Tower 22 adlı askeri üssü İran’ın destek verdiği milisler tarafından vuruldu.

Henüz Savaşın ikinci gününde, İsrail’e karşı yeni bir cephe açılmasını engellemek üzere bölgeye, dünyanın en büyük uçak gemisi olan USS Gerald R. Ford ve Filosunu gönderdi. Ayrıca Dwight Eisenhower uçak gemisi; F35, F15, F16, A10 da gönderdi. Ancak bölgesel caydırıcılığı sağlama adına yapılan bu destek amacına ulaşamadı. Suriye ve Irak’taki İran taraftarı gruplar ABD askeri üslerine saldırılar düzenledi. Yemen’de yer alan Şii destekli Husiler de İsrail’e destek veren ülkeleri hedef alarak Kızıldeniz’de ticari gemilere karşı saldırılar düzenlemeye başladı.

7 Ekim’den bu yana İsrail’in Hizbullah ile düşük yoğunluklu savaşı, İsrail’in ard arda Şam’a gerçekleştirdiği saldırılar; İran- Pakistan arasındaki gerilim ABD’nin Suriye, Ürdün ve Irak’ta bulunan üslerinin 150 defadan fazla hedef alınması gibi gelişmeler Ortadoğu’da yaşanacak olan çatışmalarının uzun soluklu olacağının göstergesidir.

  • Kalıcı bir barış mümkün mü?

%85’i evlerinden edilen ve %71’i akut açlıkla karşı karşıya kalan Gazze halkının dramına ne Müslüman ülkeler ne de “demokrasi ve insan haklarının üstünlüğünü” norm edinmiş olan Batılı ülkeler ve uluslararası örgütler kalıcı bir çözüm getirebilmektedir.

İsrail Devleti’nin güvenliğini sağlama propagandası ile iktidara gelen Netanyahu hükümetinin, bunu başaramaması Yahudi halkında derin bir hoşnutsuzluk yarattı. Bu nedenle, İsrail halkının çoğunun Netanyahu’ya güvenmemekle birlikte, Hamas’ı etkisiz kılmak için savaşı desteklediği bilinmektedir.

Öteden beri bağımsız bir Filistin Devleti’nin kurulmasını desteklemeyen Netanyahu’nun, iki devletli çözüme yanaşmayacağı da bir gerçektir. Hamas da iki devletli çözüme şu aşamada sıcak bakmamaktadır. Bu nedenle İki devletli çözümün, bugünden yarına gerçekleşmesi pek mümkün görünmemektir. Zira iki devletli çözüm arayışı, ciddi manada adımlar atılmadığından Oslo Barış Süreci’ne ve öncesine bakıldığında, İsrail’in bölgedeki varlığını kalıcılaştırması dışında somut bir gösterge sunamamıştır.

Bugün Gazze’de gerçekleşen insanlık dramının seyri İsrail’e karşı yürütülen soykırım davasının nasıl sonuç vereceği, Netanyahu iktidarının değişip değişmeyeceği, hükümet içerisindeki küçük partilerin yaklaşımları, İsrail kamuoyunun vereceği olası tepkiler, Filistinlilerin kendi aralarında ortak bir karara varıp varmayacakları, küresel faktörlerin bölgedeki tutumu ve daha birçok etkene göre farklılık gösterebilir.

Kaynakça

Erdeğer, B. Ş. (2023, Aralık 5). 7 Ekim Saldırılarının Arka Planı: Milat Değil Dönüm Noktası. Perspektif Online: https://www.perspektif.online/

Erdeğer, B. Ş. (2023, Kasım 27). 7 Ekim’de Aslında Ne Oldu? Perspektif online: https://www.perspektif.online/

Gezer, G. (2023, Aralık 25). 2024’te Gazze’ye yönelik olası gelişme ve senaryolar. Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/

Gezer, G. (2023, Kasım 6). 30 günün ardından Gazze’de ateşkes ve barış umutları tükeniyor. Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/

Gezer, G. (2023, Kasım 27). 4 günlük “insani ara” kalıcı ateşkese döner mi? Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/

Gezer, G. (2023, Aralık 4). 60 günü geride bırakan Gazze savaşının küresel etkileri. Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/

Gezer, G. (2023, Ekim 16). ABD bundan sonra İsrail-Filistin ihtilafının çözümünde bir rol oynayabilecek mi? Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/

Gezer, G. (2023, Ekim 10). Aksa Tufanı, İsrail’in mimarisini sarstı. Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/

Gezer, G. (2023, Ekim 2023). Çin, Gazze-İsrail ihtilafının neresinde? Independent Türkçe: https://www.indyturk.com/

Gezer, G. (tarih yok). ABD bundan sonra İsrail-Filistin ihtilafının çözümünde bir rol oynayabilecek mi? https://www.indyturk.com/

Gümüşlüoğlu, F. (2023, Aralık 6). Katar, İsrail-Hamas Arasında Nasıl “Arabulucu” Oldu? Perspektif online: https://www.perspektif.online/

Gür, H. (2023, Aralık 15). Guterres’in BMGK’ya Sunduğu “99. Madde” Mektubu Ne İfade Ediyor? Perspektif online: https://www.perspektif.online/

KABALAN, M. (2023, Kasım 8). Hamas’ın Saldırısı Ortadoğu’yu Değiştirdi. Perspektif online: https://www.perspektif.online/

Kıvam, K. (2023, Ekim 9). Taktik ve İstihbarat: Aksa Tufanı Demir Kılıçlara Karşı. Perspektif online: https://www.perspektif.online/

Orakçı, S. (2023, Aralık 8). Afrika Kamuoyunda Gazze Sessizliği. Perspektif online: https://www.perspektif.online/

Ortadoğu’da karmaşık denklem: 7 Ekim’den bu yana kim, nereye saldırdı? (2024, Ocak 30). NTV Haber: https://www.ntv.com.tr/

ÖZKOÇ, Ö. (2009). SAVAŞ VE BARIŞ: DOKSANLI YILLARDA FİLİSTİN- İSRAİL SORUNU. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64(03), 167-195. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000002117

İlgili Yazılar

CHINESE PRESENCE IN THE MIDDLE EAST

13 Şubat 2024

*ZEYNEP DOĞA DEMİREL – APM STAJYERİ, ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü

In the current geopolitical landscape assumed to reach dimensions of a multipolar world order, the emergence of China as a prominent global player has significantly altered the international dynamics.

The shifting international landscape is presenting a notable challenge to the traditional dominance and influence historically held by the United States on the global stage. The ascent of China as a formidable economic, technological, and military force is reshaping power politics, introducing a new era characterized by increased competition and complexity in international relations. Utilizing different levels of analysis-individual, state, and international-would help contribute to a better understanding of the complex relationships between various variables toward understanding the increasing Chinese presence in its region and beyond.

Every level of analysis offers a different perspective on intentions, actions, and outcomes influencing the changing dynamics among important international players, including China.

At the individual level of analysis, the ideologies, decisions, and actions of national leaders exert significant influence over a nation’s foreign policy.

China’s engagement in the Middle East epitomizes a stance characterized mainly by three distinctive ‘non’ principles: non-capitalist, non-alignment, and non-interference.

This ideological divergence stands in contrast to the principles and approaches traditionally espoused by the United States. Consequently, China emerges as an increasingly appealing and influential actor within the Middle East, particularly among the populace of the region fatigued by the perceived imposition of U.S.-led policies.

The alternative model offered by China resonates with Middle Eastern citizens seeking a different perspective diverging from the historical dominance and interventionist attitudes associated with U.S. foreign policy in the region. As a result, the ideology and characteristics of China have prepared conducive ground for demonstrating its soft power in the region. As Eslami and Papageorgiou (2023) suggest that China has actively bolstered its soft power influence within the region by undertaking various humanitarian endeavors, recognizing the significant role of soft power in cementing its status as a global power.

These initiatives encompass a wide array of efforts, including providing medical assistance during the COVID-19 pandemic, promoting cultural exchanges to strengthen interpersonal connections, notably through a surge in tourism, facilitating educational collaboration through university exchanges, and establishing Confucius Institutes across the Middle East. Collectively, such initiatives represent a deliberate strategy aimed at cultivating a favorable perception of China in the region, emphasizing its commitment as a responsible global actor and a dependable partner in fostering positive relations.

Second, state-level considerations include the internal dynamics of a country that influence how it behaves at the international stage. The rise of China has been fueled by its fast industrialization, technological advancements, economic reforms, and strategic investments in global initiatives and infrastructure.

In the case of the Middle East, China’s engagement in the region primarily revolves around securing energy imports essential for sustaining its manufacturing, transportation, and agricultural sectors. At the state level, China has strategically cultivated alliances with various Middle Eastern nations to attain this objective.

The Middle East is a ‘’penetrated region’’, and China is a relative latecomer in this region, arriving at a time when the end of the Cold War and the consequent ‘’unipolar moment’’ of the U.S have come to an end ensued by the complex, complicated, and contested security order evolving toward a post-American regional order in the Middle East (Rozsa, 2021).

As for China, the state-to-state relations encompass initiatives such as the Belt and Road Initiative (BRI), the establishment of the China-Arab States Cooperation Forum (CASCF) in 2004, and the convening of the China-Arab States Summit, among others. Notably, the Belt and Road Initiative stands as a significant endeavor reflecting China’s overarching development strategy aimed at fostering connectivity within global trade networks across the continents of Asia, Africa, and Europe.

The Middle East countries have signed many agreements and memoranda under the BRI framework, because they aspire to become important regional and global strategic, logistical and economic hubs (The State Council Information Office of the People’s Republic of China, 2023).

The evolving engagement between China and Middle Eastern countries represents a mutually beneficial relationship, fostering convergence of interests. For China, this

involvement aims to secure energy resources, utilize economic opportunities, cultivate political and strategic ties, ensure regional security and stability, and, albeit controversial, establish a counterbalance to the U.S. influence. Conversely, the Middle Eastern nations seek to establish global trade networks, form alliances with an ascending global power, facilitate technological exchange and knowledge transfer, and gain political support and diplomatic relationships through their engagement with China.

This convergence of interests forms the basis for a symbiotic relationship, wherein both parties stand to gain from their collaborative endeavors in various spheres, encompassing economic, political, and strategic domains.

Lastly, the analysis at the international level looks at a more global scale in which countries function. The evolving multipolar global order has altered the balance of power, posing opportunities as well as challenges for the U.S. and China. Their relationship has been impacted by shifts in the global economy, trade dynamics, technology, international institutions, and power structures.

China wants to shape the international system, as seen by its involvement in BRI, international institutions, and its growing influence in global governance. In response, the United States is adjusting its alliances, putting more of an emphasis on strategic rivalry, and pushing for a rules-based system that in the main serves its interests. Furthermore, as suggested by Diplomat (2023), the West’s 2001 and 2003 invasion of Afghanistan andIraq respectively, the ‘renowned’ War on Terror, and efforts to overturn the political clout of radicals during the Arab Spring prompted the UAE and Saudi Arabia to look for a counterbalance to the U.S. influence. China is more likely to represent this “counter-balance,” and its existence offers different answers to issues  the U.S. has orchestrated.  Additionally, it is evident that for Arab nations seeking strong ties with the United States, a prerequisite introduced by the U.S. has been the normalisation of relations with Israel. Arab nations, for instance, have expressed interest in buying F-35 aircraft from the U.S. The condition set out by the U.S. has been that such acquisitions hinge upon their willingness to first establish diplomatic relations with Israel.

Numerous obstacles to procuring fifth-generation fighter aircraft have led the Gulf Arab countries to seek alternative solutions (Defense Security Asia, 2023). In that vein, the “Israeli conundrum”, now more complicated than ever with the Hamas attack on October 7, further prompted those  Arab countries to seek alternative solutions in opposition to the U.S.

In conclusion, a better grasp of the intricate variables at play influencing the significant shift in the global balance of power could be attained by analyzing consequences of China’s ascent and its effects on the attitude of the U.S. through applying the individual, state, and international levels of analysis.

REFERENCES

China Daily. (2023). BRI brings development of China and Middle East closer than ever | english.scio.gov.cn. The

State Council Information Office of the People’s Republic of

China.

https://english.scio.gov.cn/m/beltandroad/2023-05/10/content_85278499.htm#:~:text=The%20Belt%20and%20Road%20Initiative%20has%20many%20advantages%20that%20can,and%20build%20commercial%20logistical%20hubs

China’s Middle East agenda. (2023). The Diplomat – The Diplomat is a current-affairs magazine for the Asia-Pacific,

with news and analysis on politics, security, business, technology and life across the

region. https://thediplomat.com/2023/10/chinas-middle-east-agenda/

Eslami, M., & Papageorgiou, M. (2023). China’s increasing role in the Middle East: Implications for regional and

international dynamics. Georgetown Journal of International

Affairs. https://gjia.georgetown.edu/2023/06/02/chinas-increasing-role-in-the-middle-east-implications-for-regional-and-international-dynamics/

Rozsa, E. N. (2021). China’s interests in the Middle East and North Africa.

IEMed. https://www.iemed.org/publication/chinas-interests-in-the-middle-east-and-north-africa/

Why is the US reluctant to sell F-35 to its Arab Allies in the Gulf? (2023). Defence Security

Asia. https://defencesecurityasia.com/en/f35-arab-allies/#google_vignette

Rıza Şah Dönemi İran Modernleşmesinde Atatürk Devrimlerinin Etkisi

9 Nisan 2021

Sena Adıkutlu*

 

​Türk-İran etkileşimi ilk olarak iki ulusun dini konjonktürde aynı paydayı yakalaması ile olmuştur. Her iki ulusun da İslamiyeti kabul etmesi aynı zamanda İran coğrafyasında 20.yüzyıla kadar kurulan devletlerin hemen hemen hepsinin Türk hükümdara sahip olması devletler arası etkileşimi arttırmıştır. Bu etkileşim günümüzde ticari ve siyasi alanda olsa da geçmişte askeri ve kültürel alanda da etkileşime geçildiği görülmektedir. Nitekim Pers\İran Medeniyeti de Türk Medeniyeti de tarihin en köklü medeniyetleri arasında yer almaktadır. Türklerin kavimler göçü sonucunda Orta Asya bozkırlarından Anadolu düzlüklerine gelmeleri ile de İran ile eş topraklar üzerinde yaşamaya başlamışlardır. Tarih ve coğrafya olarak bu denli ortak olmaları onları dünya siyaseti üzerinde kader ortaklığı yapmalarına itmiştir. İlk başlarda iki devlet arasında çeşitli nedenlerden dolayı çekişmeler yaşanırken değişen dünya düzeni ile devletler birbirlerine karşı politikalarında değişikliğe giderek güç birliği yapmışlardır. Bu güç birliği Mustafa Kemal ve Rıza Şah arasında gerçekleşmiştir. Rıza Şah yeni kurulan Türk devletinin mimarı Atatürk’ün devrimlerini öncü olarak İran modernleşmesinde kullanmıştır.

 

Rıza Şah Pehlevi ve İran Modernleşmesi

 

​Rıza Şah, Pehlevi hanedanlığının kurucusu ve 1925-1941 arasındaki dönemde İran’ın şahıdır. Askerlik hayatına 16 yaşındayken başlamış ve güçlü kişiliği, önderlik ruhu ile kısa sürede yükselmiştir. Rıza Şah bu askeri deneyimleri yaşarken İran, kötü yönetim ve saldırgan dış mihrakların etkisi ile çökme eşiğine gelmiştir. 21 Şubat 1921 tarihinde Tahran’ı ele geçirerek kuvvetli bir askeri güç ile disiplinli bir hükümet kurarak ülke içerisinde karışıklığa son vermeyi hedeflemiştir. Bu darbe sonrasında ise Rıza Han ordu komutanı, Ziyaeddin Tabatabai ise başbakan oldu. Tabatai’nin 100 günlük hükümdarlığından sonra Rıza Han gücü kendinde topladı ve Kaçarlar hükümdarlığına son verdi. Bunun sonucunda Pehlevi Hanedanlığı ülke yönetimine geçti.

 

​Şah Abbas döneminden Pehlevi Hanedanlığı’na kadar olan süreçte İran çeşitli modernleşme aşamaları yaşamıştır. Ancak İran’ın modernleşme sürecinin en sert zamanı Rıza Şah Pehlevi döneminde meydana gelmiştir. Bu kadar sert olunmasının temelinde iki ana amaç yatmaktadır: Mesele İran’ı, güçlü, birliği sağlanmış, merkezden yönetilen, modern ve gerçekten bağımsız, topraklarını korumaya muktedir ve ülkede düzeni sağlayabilecek bir devlet yapmaktı. Bir diğer amaç da yabancı müdahalelerine direnmek ve Batılı güçlerle eşitlik ölçüsünde ilişkiler sürdürmekti. Nitekim Rıza Han bu amaçlar doğrultusunda -asker kimliğinin muhtemel etkisi ile- askeri alanda sert bir yenileşmeye giderek devletin güçlenmesi ve kendi adına yaraşır bir ordunun kurulmasını hedeflemiştir. Yenileşme hareketlerinde ona örnek olabilecek iki model vardı: Birincisi 30’lu yılların her yerde bulunan otoriterliği, bir diğeri ise yeni kurulmuş Türk devletinin Kemalist modernleşmesi.

 

Mustafa Kemal Atatürk ve Türk Modernleşmesi

 

​Mustafa Kemal Atatürk Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve önderi, mareşal ve aynı zamanda Türkiye’nin ilk cumhurbaşkanıdır. Mustafa Kemal, Osmanlı Devleti’nin kan kaybettiği zamanlarda Samsun’da yaşanan karışıklıları yatıştırması için müfettiş olarak görevlendirildi. Bu görev ile Mustafa Kemal 19 Mayıs 1919 yılında Türk bağımsızlık savaşının fitilini ateşledi ve Samsun’a çıkışı ile başlayan milli mücadele Lozan Barış Antlaşması ile son buldu. Yeni kurulan devletin yönetimi ise cumhuriyet olarak değiştirildi. Aynı zamanda ülke 1922 yılında saltanatın kaldırılması ile başlayıp 1937 yılında laikliğin anayasaya girmesi ile son bulan Osmanlı Devleti’nin çok uluslu yapısı ve teokratik yönetimi, laik ve ulus devlet anlayışına dönüştü. Bu dönüşüme Atatürk İnkılapları adı verilmektedir. Atatürk’e göre bu devrimlerin amacı; Türk Milletinin son asırlarda geri kalmasına neden olan bütün kurumları kaldırarak yerine milletin karakterine, şartlara ve çağın gereklerine uygun ve ilerlemeyi sağlayacak yeni kurumlar kurmak ve Türkiye’yi çağdaş medeniyetler seviyesine çıkartmaktır.

 

Rıza Şah ve Atatürk

 

​Mustafa Kemal Atatürk ve Rıza Şah Pehlevi iç içe coğrafyaların dönemdaş yöneticileridir. Bulunulan coğrafyaların bu denli yakınlığı, tarih boyunca her iki devletin de kaderlerinde benzerliklere rastlanmasına sebebiyet vermiştir. Bu durum, devlet yöneticilerini kader ortaklığından ötürü bir birleşmeye itmiş, aynı zamanda da bahsinde bulunulan devletlerin birbirlerine öncü olmasına ortam sağlamıştır. Bu öncüllerin en belirgini de Mustafa Kemal’in Türk modernleşmesi için yaptığı devrimlerin başta İran olmak üzere eş coğrafyadaki birçok devlette yankı bulmuş olmasıdır. İran ve Türk devletlerinin yolları tarih sahnesinin birçok yerinde sosyokültürel, ekonomik ve -bilhassa- siyasi olarak sıkça kesişmiştir. Ancak yeni kurulan Türk devleti ve İran arasındaki ilişkiler Milli Mücadele’den sonra diplomatik boyut kazanmıştır. İlk başlarda Simko İsmail Ağa olayı ve İran’ın Ankara hükümetini tanımayı geciktirmesinden ötürü ilişkiler gerilse de, sonrasında Şah’ın ve Gazi’nin ılımlı tutumları devletler arası barışçıl bir politika izlenmesinde yol gösterici olmuştur. Atatürk, 18 Haziran 1932’de kendisini ziyaret eden Tahran büyükelçisine Şah hazretleri ile birebir tanışma arzusunun bulunduğunu iletmiş ve bunun üzerine Rıza Şah, Gazi’yi esasen makamlarında ziyaret etmek istediğini belirtmiştir. Akabinde ise Rıza Şah Haziran ayında Türkiye ziyareti için bir takvim hazırlamıştır.

 

Rıza Şah’ın Türkiye Ziyareti

 

​Mayıs ayı başında Rıza Şah’ın Türkiye’ye yapacağı resmi ziyaret kamuoyuna da açıklanır. Bunun üzerin Şah’ın güzergahındaki yolların bakımı yapılır, cadde ve sokaklar yenilenir, her yer Türk ve İran bayrakları ile donatılır, geçilecek her vilayetin giriş ve çıkışına Farsça tabelalar yerleştirilir. Şah için Kayseri’deki uçak fabrikasında iki adet uçak imal edilir. Ayrıca ziyaret anısı olarak, Darphane’ye, bir yüzünde Rıza Şah’ın, diğer yüzünde Mustafa Kemal’in resmi bulunan elli adet gümüş ve yüz adet bronz madalya basılması talimatı verilmiştir. Mustafa Kemal, Şah’ı Ankara garında bizzat karşılamıştır. Bütün ziyaret boyunca da iki lider birbirine karşı titiz tutumlarını sürdürmüştür. Ziyaret süresince Rıza Şah,  Hava Meydanı Mektebi’ni, Yüksek Ziraat Enstitüsünü, Çubuk Barajı’nı, Gazi Terbiye Enstitüsünü, Numune Hastanesini, Himaye-i Eftal Cemiyeti’ni, Erkan-ı Harbiye’yi, Hıfzısıhha Enstitüsü’nü, Milli Müdafaa Vekaleti ve askeri fabrikalarını gezmiştir. Türkiye’nin bu denli kısa sürede böylesine hızlı bir şekilde gelişmesine şaşırmıştır. Donald N. Wilber’e göre Şah karamsar ve şaşkın bir halde Ankara’ya ulaşmıştır.”  Ankara’ya kadar uzun bir otomobil, gemi ve tren yolculuğu hükümdarda şaşırtıcı bir etki yaratmıştı. O maiyetindekilere Türkiye’nin bu kadarını yapabildiğine ve İran’dakileri geçebildiğine inanamadığını söyledi.” Ayrıca İstanbul’a ayrı bir hayranlık beslemiş, onun dünya şehirleri içerisinde mümtaz bir yerde olduğunu söylemiştir.

 

Şah’ın Şerefine: Özsoy Operası 

 

​Özsoy Operası, Şah’ın geleceği kesinleştikten sonra Atatürk’ün isteği üzerine Münir Hayır Bey tarafından yazılan ilk tiyatro eserdir. Eser Firdevsi’nin Şahnamesi’nden esinlenilerek Türk-İran kardeşliğini simgeleyen semboller ile oluşturulmuştur. Bütün olay örgüsü, eserin son sahnesindeki “kardeşlik” mesajının iletilmesi için özel olarak ayarlanmıştır. Bir başka bakış açısı ile Özsoy Operası iki ülkenin siyasi ve askeri alanda istenilen yakınlığın sanat ile dışa vurulduğu kendine has bir eserdir.

 

Şah İnkılaplarında Mustafa Kemal İzleri

 

​Rıza Şah ziyareti süresince, Atatürk inkılaplarını ve bu inkılapların yansımalarını birinci kaynaktan görme fırsatı bulmuştur. Bu durum Şah’ın Atatürk’ten etkilenmesine ve kendi ülkesinde de Türk İnkılabı’nı örnek alarak reform hareketlerinde bulunmasına sebep olmuştur. Şah, “Türkiye’nin ilerleme ve genişlemesini Atatürk’ün tecrübeli ve yurtsever kadrolarına dayandığını” ifade ederken İran’ın geri kalmışlığında kendi yönetiminin üyelerini de sorumlu tuttu. Türkiye ziyaretinden yararlanarak, İran devrimlini bu doğrultu üzerinde planladı. Bu ziyaretinden ardından iki yıl kendi kariyeri için zirve yaptığı yıllar oldu. 1935 yılında karma halk okulları açıldı. Tahran üniversitesi ve Ferhengistân kuruldu, resmi üniforma kabul edildi, Kurban Bayramında Tahran’ın ana meydanında deve kurban edilmesi yasaklandı ve Tahran’daki Kadın Kültür Merkezi resmi bir tören ile açıldı. 1936’da bütün okullarda yetişkinler için akşam sınıfları kurulması karara bağlandı, adlî sistem yeniden düzenlenip lâikleştirildi ve son adımlar da peçenin ilga edilmesi ile atıldı.

 

 ​Bunlara ek olarak; Atatürk’ün Medeni Kanunu 1926 yılında yürürlüğe girerken, Rıza Şah’ınki 1928’de yürürlüğe girmiştir. Türkiye’de kapitülasyonlar 1923’te, İran’da ise 1928’de kaldırıldı. Türk Dil Kurumu 1935’te kuruldu, Ferhengistan ise 1935’te açıldı. Türkiye’de bütün geleneksel lakap ve unvanlar 1934’te yasaklanırken, İran’da 1935’te yasaklandı. Atatürk’ün şapka kanunu 1926’da, Şah’ın ise Pehlevi Başlığı kanunu 1928’de çıkarıldı. Türkiye’de peçe giyilmesinden vazgeçirme çabaları 1925’te, İran’da ise peçenin ilgasına 1928’de başladı.

 

Sonuç:

 

​Türk ve İran medeniyetleri birçok defa tarihin ortak sahnesini paylaşmışlardır. Bu paylaşım her iki ulusun da İslamiyet’i kabul etmesi ile ilk olarak dini tabanlı olmuştur. İran coğrafyasında kurulan devlet hükümdarlarının çoğunun Türk olması, Türklerin batıya göçü ile İranlıların Türkler ile aynı yaşam sahasını paylaşması ülkeler arası etkileşimi günden güne arttırmıştır. Başlarda iki devletin ilişkileri birbirleri üzerinde -çoğunlukla- dini ve siyasi üstünlük kurma çabası şeklindedir. Ancak sonraları dünya düzeninin hızla değişmesi, aynı zamanda Avrupalı devletlerin, dünya üzerinde çıkar çarklarına göre hareketlerini keskinleştirmesi, tarih ve coğrafya ortaklığı yapan bu iki devleti birbirine karşı ılımlı politika izlemeye itmiştir. Bu ılımlı yaklaşımların başında Kasr-ı Şirin Antlaşması, Sadabat Paktı ve Rıza Şah’ın Türkiye ziyareti vardır. Rıza Şah’ın Türkiye ziyaretinde iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesi ve zaten takipte olduğu Atatürk Devrimlerini yakından görme amacı vardır. Şah’ın Türkiye ziyareti yaklaşık bir ay sürmüş, ziyaret boyunca Atatürk devrimlerinin Türkiye’ye yansıması üzerine gözlemlerde bulunmuştur. Ülkesine döndüğü zaman yaptığı reformlarla Mustafa Kemal’i bizatihi  örnek aldığı açıkça görülmektedir. Ancak Rıza Şah’ın devrimleri İran’da,  Atatürk Türkiyesi’ndeki kadar geniş yankı bulmamış hatta bazı devrimleri oldukça sert tepkiler almıştır. Bunun temelde iki sebebi vardır: Her ne kadar benzer coğrafyalarda olsalar da İran ve Türkiye’nin farklı altyapılara sahip olmaları, diğer sebep ise Rıza Han’ın asker kökenli olup yönetim manasında pek deneyimi yokken başa gelmesi, Mustafa Kemal’in ise asker kökenli olmasına rağmen Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu çalkantılı dönemi yakından takip ederek deneyim kazanmasıdır.

 

*Sena Adıkutlu Marmara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi 3. Sınıf öğrencisidir. Genç APM uluslararası ilişkiler ve diplomasi alanlarında öğrenim gören ve mesleklerini bu alanlarda seçmeyi arzu eden gençlerimiz için bir alan oluşturmaktadır.

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

@2024 – Ankara Politikalar Merkezi

Yayın Politikamız:
Ankara Politikalar Merkezi üyelerinin veya web sayfamızda yazıları çıkan APM üyesi olmayan kişilerin, APM web sayfasında yayınlanan yazılarında veya APM üyelerinin diğer mecralarda açıkladıkları görüşleri şahsi görüşleri olup Ankara Politikalar Merkezini bağlamaz. APM adına, yalnızca Yönetim Kurulu veya Yönetim Kurulu tarafından yetkilendirilmiş Yönetim Kurulu üyeleri açıklama yapabilir, APM’yi bağlayan açıklama veya görüşleri ifade edebilir.