Mali Üzerinde Fransa-Rusya Rekabeti

Türkiye-Yunanistan ilişkiler tarihi iniş çıkışlarla doludur. İki ülke arasında zaman zaman bahar havası yaşanırken, bazen de savaşın kıyısından dönülmüştür. Atatürk-Venizelos dostluğu, Özal ile baba Papandreu’nun başlattığı Davos ruhu ve İsmail Cem ile George Papandreu’nun dışişleri bakanlıkları dönemindeki yakınlaşma ilişkilerin parlak yılları olmuştur. Kıbrıs Barış Harekatı, Kardak krizi ve Ege’de hareketliliğin hız kazandığı yıllar ise gerginliğin tavan yaptığı dönemler olarak hatırlanır.

2021 yılı da Türk-Yunan ilişkilerinin değişken seyrinden farklı geçmedi. Gerilimlerle dolu, savaşın eşiğinden dönüldüğü 2020 yılından sonra yeni yıla güzel bir başlangıç yapılmıştı. 2002 yılından bu yana Ege sorunlarının ele alındığı istikşafi görüşmeler beş yıllık bir aradan sonra 25 Ocak’ta yeniden başlatıldı. İsmi Türkiye tarafından herhangi bir açıklama yapılmadan istikşafiden istişariye dönüştürülen görüşmeler yılın ilk yarısında iki tur daha gerçekleştirildi. Dışişleri bakanlıkları arasında müsteşarlar düzeyindeki istişareler tekrar canlandırıldı. 15 Nisan’da Yunan Dışişleri Bakanı Nikos Dendias, bu sıfatıyla ilk kez Türkiye’yi ziyaret etti. Bu ziyaretin sonundaki basın toplantısı iki bakan arasında sert ifadeler içeren söz düellosuna sahne olsa da, kalıcı bir tahribata yol açmadı. 30-31 Mayıs’ta Çavuşoğlu’nun Batı Trakya’dan başlayıp Atina’da sona eren ziyaretiyle buzlar iyice eridi. İki ülke bir kez daha ihtilaf alanlarını bir kenara bırakarak positif gündem üzerinde odaklaşmaya karar kıldılar.

İkili ilişkilerdeki bu gelişmeler 2021 yılı içerisinde Yunanistan’ın, Türk-Yunan sorunlarını Avrupa Birliği gündemine taşıyarak istediği sonuçları almasına büyük ölçüde engel oldu. AB Konsey sonuçlarında yaptırım uygulaması gündemden düşerek Türkiye’ye ilişkin bölümlerde daha kısa ve daha yumuşak ifadeler kullanılmaya başlanıldı. Yılın ilk yarısında girilen bu bahar havası çok uzun ömürlü olmadı. Yazın sona ermesiyle karşılıklı yayınlanan NAVTEX’ler, verilen sert demeçler ve Birleşmiş Milletler’de daimi temsilcilerce yayınlattırılan mektuplar ortamı yeniden germeye başladı.

AB’den beklediği desteği göremeyen Yunanistan bu kere bir yandan silahlanma yarışına hız verdi ve diğer yandan da Fransa ve ABD ile ikili savunma işbirliği anlaşmaları imzalama yoluna gitti. Bu çerçevede 11 Eylül’de daha önce Fransa’dan sipariş ettiği Rafale uçağı sayısını 18’den 24 çıkardı. Başbakan Mitsotakis’in Paris’e yaptığı ziyaret sırasında imzalanan savunma ve güvenlik alanında stratejik işbirliği anlaşmasıyla da 3 adet fırkateyn satın alacağını açıkladı. Fransa ile imzalanan anlaşmanın can alıcı maddesi, iki ülkeden birinin topraklarına bir saldırı olduğunu müştereken saptamaları halinde silahlı kuvvetlerin kullanılması dahil ellerindeki her türlü imkanla birbirlerine yardım etme taahhüdünde bulunmalarıdır. Fransa makamları daha sonra toprak kelimesinin ihtilaflı deniz alanlarını kapsamadığını açıklayarak bir ölçüde Yunanistan’ı sukutu hayale uğratmıştır.

Yunanistan Ekim ayının ilk haftası içerisinde de ABD ile mevcut Karşılıklı Savunma işbirliği Anlaşmasını yeniledi. Anlaşmada Fransız anlaşmasındakine benzer bir güven garantisi yer almayınca Yunanistan’ı tatmin etmek için bu kere ABD Dışişleri Bakanı Blinken Yunanistan Başbakanı Mitsotakis’e 12 Ekim’de bir mektup gönderdi. Blinken’in mektubunda güvenlik garantisinden sözedilmeden toprak bütünlüğü, Deniz Hukuku Sözleşmesi gibi kavramlara yapılan atıflarla Yunanistan tatmin edilmeye çalışılmıştır. Ancak birkaç gün sonra ABD Dışişleri Sözcüsü Ned Price, deniz yetki alanlarının sınırlandırılması ihtilaflarında taraf tutmama politikalarında değişiklik olmadığını belirterek Yunanistan’ı bir kez daha hayal kırıklığına sevketmiştir.

Türkiye ile Yunanistan arasındaki sorunlar, Ege’de deniz yetki alanlarının sınırlandırılması, Kıbrıs ve azınlık meseleleri olmak üzere başlıca üç başlık altında toplanabilir. Son yıllarda bunlara bir de yasa dışı göçü ekleyebiliriz. Yunanistan aksini iddia etse de, Ege’de birbirleriyle bağlantılı birden fazla sorun vardır ve bunların hepsi istikşafi görüşmelerde ele alınmaktadır. Bu sorunların çoğu egemenlikle doğrudan ilgili olduğundan bugünden yarına çözümlenmesi beklenmemelidir. 2021 yılında tüm diyalog kanallarının yeniden açılmış olması memnuniyet vericidir. Müzakere süreçlerinde bir tarafın isteklerinin hepsini karşı tarafa kabul ettirmesi gibi bir beklenti içine girilmesi doğru değildir. Yunanistan’ın Türkiye’nin taraf olmadığı 1980 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesini öne sürerek Ege’nin tamamında hak iddia etmesi kabul edilemez. Yunanistan’da medyanın da yönlendirmesi nedeniyle büyük bir Türkiye korkusu mevcuttur. Türkiye’nin de Yunanlı muhataplarını uluslararası hukukun kendisine tanıdığı haklar dışında Yunanistan’a saldırmak gibi bir emeli olmadığına inandırması gerekmektedir.

2022 yılına, Türk-Yunan ilişkileri bakımından ihtiyatlı bir iyimserlikle girildiği söylenebilir. Aramızdaki sorunların tek çözüm yöntemi diyalog ve barışçıl çözüm yöntemlerinin kullanılmasıdır. İki tarafta da siyasi irade ortaya çıktığı takdirde ilişkilerin geleceği açısından iyimser olmamak için bir neden yoktur.

Çin Cumhurbaşkanları, Başbakanları ve Dışişleri Bakanları bir süredir, dünyanın çeşitli bölgelerini her yıl dönüşümlü olarak ziyaret etmeyi adet haline getirmişlerdir. Bu ziyaretlerde gidilen ülkelerle ilişkilerin geliştirilmesi için çeşitli anlaşmalar imzalanır, daha önceki ziyaretlerde üzerinde mutabık kalınan hususlara ilişkin mevcut durumu gözden geçirirler, adeta ellerindeki ‘yapılacaklar listesinin’ uygulanmasını dikkatli şekilde izlerler. Çin, bu planlı ve düzenli temaslarla 20. yüzyılın son çeyreğinde uygulamaya başladığı açılım politikaları ve elde ettiği ekonomik kazanımlarını dünya genelinde daha etkin bir pozisyona ulaştırdı.

2021 yılının üçüncü ayında, bu kez, Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi Üyesi ve Dışişleri Bakanı Wang Yi, 22 Mart 2021 tarihi ile başlayan hafta içerisinde Türkiye’nin yanı sıra Suudi Arabistan, İran, Birleşik Arab Emirlikleri, Bahreyn ve Oman’ı da içeren bir bölge turuna başladı.

Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü, Wang’ın ziyaretleri sırasında COVİD-19’un süregelmekte olan etkileri ile uluslararası stratejik konular üzerinde temaslar yapacağını açıkladı. Açıklamada, Wang’ın temasları sırasında, ÇHC Cumhurbaşkanının daha önce ilgili ülke liderleriyle mutabık kaldıkları hususları ele alacağı kaydedildi. Bu çerçevede, COVİD-19’a karşı uluslararası işbirliği, Kuşak Yol Projesi gibi kazan-kazan esasına dayanan işbirliği alanlarıyla bölgesel konuların gündeme geleceği belirtildi.

Küresel sistemin içinde bulunduğu darboğaz ve Çin’in ortaya koyduğu yapısal dönüşümler ise Çin’i bu sistem içerisinde daha da etkin bir aktör olmaya itti. Öyle ki, uluslararası ilişkiler yazınında geleneksel olarak sert güç–yumuşak güç ikiliği üzerinden tartışılan Çin dış politikası, Çin’in küresel sistem üzerinde giderek artan etkinliği ile beraber “dünya düzeni” ve “küreselleşme” bağlamında tartışılmaya başlandı. Bu bağlamda, Çin’in bir yandan, bölgesel ve küresel iş birliklerini giderek daha fazla kullandığı; diğer yandan bölgesel konularda daha katı tutum aldığı görülüyor.

ÇİN DIŞ POLİTİKASININ ÖZELLİKLERİ: SÖYLEM-EYLEM BÜTÜNLÜĞÜ

Çin dış politikasına ilkesel düzeyde bakıldığında geleneksel dış politika anlayışı ile sürekliliğin devam ettiği görülüyor. 1950’li yıllardan itibaren benimsenen egemenlik konusunda karşılıklı saygı, saldırmazlık, iç işlerine karışmama, eşitlik ve ortak çıkar ile barış içinde bir arada yaşama ilkeleri, Çin’in dış politika anlayışının temelini oluşturmaya devam ediyor.

Geleneksel olarak, Çin halkının, ülkelerini çok eski tarihlere dayanan zengin bir kültüre sahip barışçı bir ülke olarak algıladığını görüyoruz. Aynı şekilde, ülke içi istikrarın sürdürülebilmesi için otoriter bir rejim gerektiği de halkın hemen tamamı tarafından kabul edilmektedir. Çinlilerin çok büyük bir çoğunluğu yüzyıllarca yaşadıkları aşağılanmanın yarattığı travmadan kurtulmalarının yolunu ancak eski günlerdeki gibi dünyanın en zengin ülkesi haline dönüşmekte görüyor. Başta Tayvan olmak üzere emperyalizme kaybedilen toprakların geri alınması; Japonya dahil emperyalist ülkelerin kendilerinden özür dilemesi ve yabancıların Çin’i incitecek söylemler kullanmaktan çekinir hale gelmeleriyle mümkün olabileceğini düşünüyor. Sonuçta, Çin’in önceliği en az Dünya’nın Çin’i nasıl gördüğü olduğu kadar kendi halkının da algısıdır.

ÇİN KOMÜNİST PARTİSİNİN ÖNCELİKLERİ

Halen ÇHC Komünist Partisinin önceliğini rejim güvenliği çizmektedir. Parti için ekonomik kalkınma gerekli ama tek unsur değildir. 1980’lerin başından son zamanlara kadar Çin, “kapasitemizi saklı tutalım ve zaman kazanalım” (Hide our capacities and buy our time) şeklinde özetlenen bir politika izleyegelmiştir. Şimdiki Cumhurbaşkanı Xi Jinping ise açıkça “dünya sahnesinde merkezi bir yer almamızın zamanı geldi” yönünde bir açılım yaparak daha önce kullanılan ÇHC’nin gelişme yolunda bir ülke olduğu söylemini terk etmiştir. ÇHC kapsamlı ulusal gücünün, sınırları ötesindeki gelişmeleri etkileyebileceği sonucuna varmıştır. Bu tutumun tabiatıyla uluslararası ilişkiler bakımından yansımaları olacaktır. Büyüyen Çin algısının başta komşuları olmak üzere global anlamda rahatsızlık yarattığı görülmektedir. Yeni ABD Başkanı Biden’ın selefinin izinden giderek Çin karşıtı adımlar atacağı ve sonuçta Çin ile ABD’nin bir şekilde karşı karşıya gelmekte olduğu görülmektedir. Bu durumda Çin, her ne kadar Xi Jinping’in açılımını gündeme almışsa da ekonomik diplomasiye ağırlık verme gereği duymaktadır.

Çin dış politikasına uygulama düzeyinde bakıldığında ise Çin’in düşük profilli, sessiz dış politika anlayışını terk ettiği, küresel ve bölgesel ölçekte etkin ve aktif bir dış politika benimsediği gözlemleniyor. Buna bağlı olarak Çin mevcut çok taraflı kurumlarda katılım ve etkinliğini arttırdı, yeni kurumların kurulması için öncü rol üstlendi ve bölgesel konularda daha etkin politika izledi.

ÇİN DİŞ POLİTİKASINDA YENİ PARADİGMA

Son zamanlarda Çin’in sıklıkla dillendirdiği “yeni-tip uluslararası ilişkiler” yolundaki söylem çok uluslu işbirliklerini önceleyen ve küresel yönetişim alanına farklı bir yaklaşım sunan girişken bir anlayışa işaret ediyor. Örnek olarak, iklim değişikliği, ekonomik iş birliği, kazanımların veya zararların paylaşımı, teknolojik yeniliklerin (inovasyonların) ücretli veya ücretsiz olarak diğer ülkelere de açılması, siber güvenlik ve Kuşak Yol Projesi ile gündemde olan COVİD 19’a karşı işbirliği gibi alanlar sayılabilir. Bu hususların bir kısmının Wang’ın ziyareti hakkındaki Dışişleri Sözcüsü açıklamasında da yer aldığı görülmektedir.

Çin uluslararası ilişkiler kapsamında diğer ülkelere genellikle profesyonelce yaklaşmaktadır. ABD dışında en önemli sorunlarını (bir kısmı karşılıklı duygusal nedenlere dayanan) komşu ülkelerle ilişkiler ve özellikle deniz sahalarına ilişkin sınamalar oluşturur.

Tayvan, Vietnam, Güney Kore, Japonya bölgesel ilişkilerine örnek olarak gösterilebilir. Ekonomisi güçlendikçe bölgesel ilişkiler bütünlüğünde kendine güveni artan ÇHC’nin daha genişleyici bir politika peşinde koşmaya başladığı gözden kaçmamaktadır. Dolayısıyla, bir açıdan birbirini tamamlayan veya birbiriyle çelişkiye düşen diyalektik bir politika izlediği söylenebilir. Son kertede Çin’in bölgesel tavrının sertleştiği bir olgudur.

Sertleşmeye evrilen bölgesel tavrının yanı sıra dış politikasının omurgasını, Orta Asya’dan Avrupa’ya kadar uzanan bir sahada ticaret ve yatırım ortaklıkları, çok uluslu finansal yapılar ve ülke/proje bazlı finansal destek imkanlarının sağlanması üzerine kurmaktadır. Çin dış politikası özünde sert güç–yumuşak güç çelişkisi üzerinden değil, Çin’in küresel sistem üzerinde giderek artan etkinliği ile beraber “dünya düzeni” ve “küreselleşme” bağlamında tartışılmaya başlandı.

ÇİN ORTA DOĞU’NUN NERESİNDE?

Bu ortamda, Orta Doğu Çin’in dikkatini yoğunlaştırdığı bir diğer bölge. Öncelikle, uluslararası ilişkilerde çok kutupluluğu tercih eden Çin, arabuluculuk faaliyetlerinde aktif bir rol oynama eğilimindedir. Suriye ve İran’a ilişkin olarak izlediği yapıcı politikalarla, ABD, Rusya ve Avrupa karşısında dengeleyici bir güç olabileceğini göstermek istemiştir. Çin’in ülkelerin egemenlikleri ve toprak bütünlükleri konusunda savunageldiği duyarlılığı bölge ülkeleri açısından çekici söylemler içermektedir. Ekonomik gelişmeyi demokrasinin önüne koyan bu yaklaşım karşılığını da görmektedir. Nitekim, İran, Kuveyt, Oman, Suudi Arabistan ve Suriye, Uygur konusunda izlenen politikayı Çin’in egemenliği ve toprak bütünlüğü çerçevesinde değerlendirip, Uygur soydaşlarımıza yapılan baskıları radikalleşme ile mücadele şeklinde nitelendirdiler.

Yıllık ham petrol ihtiyacının yaklaşık yarısını Orta Doğu-Kuzey Afrika ülkelerinden sağlayan Çin açısından enerji, ticaret ve yatırım dahil ekonomik ilişkiler bölgeye duyduğu ilginin başlıca nedenlerindendir. Bu bölge, aynı zamanda Kuşak ve Yol Projesinin kavşak noktalarından biri. 2019 yılı ortalarına kadar Çin, 21 bölge ülkesiyle söz konusu projeye ilişkin anlaşmalar imzaladı. Çin bölgedeki çıkarlarını güvence altına alabilmek için, arabuluculuk, etkili bölge ülkeleriyle siyasi ortaklık, barış gücü askerleri gönderilmesi ve ekonomik iş birliği peşinde.

Wang Yi’nin bölgeye gerçekleştirmekte olduğu ziyareti sırasında bu hedefleri doğrultusunda çaba göstereceği anlaşılmakta. Wang, Yemen’deki savaşın sona ermesi için Suudi Arabistan tarafından yapılan girişimi destekleyeceklerini açıkladı. Çinli Bakan İsrail ile Filistinlileri Çin’de görüşmelere davet edeceğini söyledi.

Çin’in bu girişimi ABD’ye karşı bir seçenek oluşturmakta. Ancak, bu Türkiye’nin elinden kayan zemini de göstermekte. Yeterince zarar gördüğümüz “Değerli Yalnızlık” politikasından artık zaman kaybetmeden geri dönülmelidir. Aksi takdirde, “Değerli Yalnızlık” -maalesef- “Ebedi Yalnızlık” haline dönecek.