İsrail’de Galibi Belli Olmayan Seçim

Avrupa’ya kara yolundan giden vatandaşlarımızın ve TIR şoförlerimizin transit geçtikleri yemyeşil iki ülkedir Sırbistan ve Macaristan. Tuna nehri, her ikisinin de başkentlerine renk ve ihtişam kazandırdıktan sonra Romanya’ya doğru uzanır, sınır çizer ve sonunda geniş bir deltadan Karadeniz’e dökülür. Geçtiğimiz hafta bu iki komşu ülkede seçimler düzenlendi. Macaristan seçimleri Sırbistan’dakileri gölgede bıraktı dersek gerçeği yansıtmış oluruz. Zira Avrupa Birliği’nin hırçın çocuğu Macaristan’ın çok eleştirilen başbakanı Viktor Orban’ı koltuğundan indirmek amacıyla karşısına dikilen 6 siyasi partinin oluşturduğu muhalefet ittifakının seçim performansı, Türkiye dahil birçok merkezde merak konusu idi. Buna karşın, 2012 yılından itibaren Sırbistan’da dizginleri elinde tutan Sırbistan İlerleme partisinin seçimleri kazanacağı hususunda bir tereddüt mevcut değildi. 3 nisan seçimlerinin bir başka ortak noktasını da Ukrayna krizi oluşturdu. Rusya’nın şubat sonlarında Ukrayna’ya saldırması neticesinde ortaya çıkan siyasi-askeri gelişmeler, Macaristan’da, muhalefet ittifakının seçim stratejisini ve planlarını alt üst ederek, yenilgiye zemin hazırladı. Kriz, Rusların Avrupa’da en çok rağbet gördükleri ülke olan Sırbistan’da ise, mevcut cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic’in pek çetin olmayan işini daha da kolaylaştırdı.

Aleksandar Vucic’i Belgrad yıllarımdan (2003-2008) hatırlıyorum. O dönemde Sırp seçmeni iki ayrı kutuba bölünmüş durumdaydı. Ülkenin yarısı, “Sırp Kasabı Miloseviç” in etnik Sırp milliyetçisi ve saldırgan siyasetinden ötürü, Yugoslavya’nın parçalandığını, Kosova’nın kaybedildiğini, Sırbistan’ın dışlandığını ve tecrit edildiğini düşünüyor, yönünü batıya çevirmiş, demokratik ve liberal bir Sırbistan’ın  yegane çıkış olduğunu savunuyordu. Ülkenin diğer yarısı ise, kapitalist batının önce başarı timsali Yugoslavya’yı parçaladığına inanıyor, ardından Kosova’nın koparıldığını, savaşın tüm suçunun Sırplara yüklendiğini, Sırpların yegane suçlu ve mahkum ulus haline dönüştürülmek istendiğini ileri sürüyordu. Batı karşıtlığını (özellikle ABD ve NATO) bayrak haline getiren bu kesimin görüşleri, Miloseviç’in Sırbistan Sosyalist Partisi ve aşırı milliyetçi Vojislav Şeşelj’in kurduğu ve yükselttiği Sırbistan Radikal Partisi üzerinden savunuluyordu. Bugünkü cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic, o yıllarda batı karşıtı Sırp milliyetçisi cephenin tanınmış isimleri arasındaydı. Bir dönem Miloseviç’in partisinde enformasyon bakanı koltuğunda oturdu. Sonra Radikal Partiye transfer oldu. Şeşelj’in Lahey’e, Uluslararası Ceza Mahkemesine teslim olmasının ardından Tomislav Nikoliç’e emanet edilen partinin iki numaralı ismi haline geldi. Vuçiç-Nikoliç ikilisi, ,2008 yılında, kötü şöhrete sahip Radikal partiden ayrıldılar. Ilımlı üyeleri yanlarına alarak Sırp İlerleme Partisi’ni (Serbian Progressive Party -SNS) kurdular. Yeni partiyi merkez sağa taşıdılar. Avrupa Birliği üyeliği hedefini  benimsediler, Brüksel aracılığında Kosova konusunda masaya oturmayı kabul ederek, siyasi yelpazedeki  büyük boşluğu başarılı biçimde doldurdular. 2012 yılı seçimlerinde Tomislav Nikoliç, reformcu, demokrat, batı yanlısı cumhurbaşkanı Boris Tadiç’i ikinci turda cüzi oy farkıyla mağlup ederek partisini iktidara taşıdı. Sırp İlerleme Partisi o tarihten günümüze, açık arayla, ülkenin birinci partisi konumunu muhafaza ediyor. Nikoliç’i 2017 yılında tasfiye eden Vucic ise, partisinin başında, başarıdan başarıya koşmaya devam ediyor.

3 nisan 2022 seçimlerinde, cumhurbaşkanlığı, parlamento ve mahalli seçimler bir arada gerçekleştirildi. Önceki parlamento seçimleri 2020 yılında yapılmış, ancak muhalefet özgür ve adil seçim koşullarının bulunmadığını ileri sürerek seçimleri boykot etmişti; katılım böylece yüzde 50 nin altında kalmıştı. Vucic’in kararıyla, 250 kişilik Sırbistan parlamentosu, 2 yıl sonra yenilenmiş oldu. Sırp seçmeni cumhurbaşkanı seçmek üzere oy kullanırken Vucic’ e büyük rağbet gösterdi (yüzde 60), ancak milletvekili seçimlerinde partisi SNS’e teveccühü biraz daha düşük kaldı (yüzde 43-120 sandalye). Vucic, 2012 yılından itibaren, kurduğu ittifaklarla, parlamento çoğunluğunu elde etmek açısından, hiç bir sıkıntı yaşamadı. Bu defa Mecliste 32 milletvekili ile temsil edilecek geleneksel ortağı Sırbistan Sosyalist Partisi koalisyon için hazır bekliyor. Sadece Macar azınlık partisini (6 milletvekili) yanına alması bile Vucic için yeterli olacak.

Cumhurbaşkanlığı yarışında ikinci gelen muhalif lider Zdravko Ponos, yüzde 18,5 düzeyinde oy toplayabildi. Ponos emekli bir general, Boris Tadiç’in cumhurbaşkanı olduğu dönemde Milli Savunma Bakanlığı yaptı. NATO ile ilişkilerin geliştirilmesi ve orduda reform çalışmaları ile hatırlanıyor. Tadiç ekibinden koptuktan sonra eski dışişleri bakanlarından ve Birleşmiş Milletler Genel Kurul başkanlığı yapan Vuk Jeremic ile birlikte çalıştı; onun partisinden seçimlere katıldı. 2022 seçim sonuçları, muhalefet partilerinin Aleksandar Vucic karşısında ne kadar zayıf kaldıklarını gözler önüne serdi. Bu derece dağınık ve zayıf bir muhalefetin Vucic karşıtı Sırp seçmene ümit vermesi mümkün değil. Muhalefetin, Vucic yönetiminin medyayı kontrol altında tuttuğu, muhalefete baskı yapıldığı, sosyal yardımlarla oy satın alındığı, bazı sandıklarda oyların çalındığı iddiaları gerçekleri kısmen yansıtsa da Vucic’in kazandığı seçim zaferine gölge düşürmüyor.

Sırbistan parlamentosuna her dönem Yeni Pazar civarında yaşayan Boşnakların oylarıyla 4-5 milletvekili girmesi adettendir. Bu defa da, Rasim Layic, Süleyman Uglanin ve Müftü Zukorliç’in partileri üzerinden 7 Boşnak temsilcinin Parlamentoda yerlerini alacakları anlaşılıyor.

Başkent Belgrad’ın Belediye Meclisinde çoğunluğu iktidara yakın partiler kazanmış görünüyor, ancak muhalefetin itirazları çerçevesinde bazı sandıklarda seçimlerin yenilenmesi kararlaştırılmış. Bakalım ne olur? Belgrad belediye başkanlığının muhalefete geçmesi dengeleri kısmen değiştirebilir.

2022 Sırbistan seçimleri, Vucic’in ikinci, partisinin ise üçüncü seçim zaferi oldu. Sırp seçmeni ülkede istikrarı onun sağlayacağına samimiyetle inanıyor. Batıyla iyi ilişkileri muhafaza ederken, Rusya ve Çin ile yakın dostluğunu ve işbirliğini sürdürmesi seçmen tarafından takdir görüyor. AB üyeliği için gayret sarf ederken NATO üyeliğine soğuk durması, Sırbistan’ın tarihi tercihlerine uygun düşüyor. Öte yandan, Vucic önderliğindeki ülkede ekonomik durumun da giderek düzeldiği bir gerçek. Vucic’e duyulan güven sayesinde Sırbistan’a  yabancı sermaye girişi devam ediyor. Belgrad-Budapeşte hızlı tren hattı inşaatının aksamadan devam ettiğini görüyoruz. Muhalefetin aşırı dağınıklığı ve Ukrayna krizinin katkılarını da ilave ettiğimizde, Vucic’in seçim zaferinin arka planını rahatlıkla görmüş ve anlamış oluyoruz.

Büyük devletlere güvenerek iş yapanlar, işin sonunda büyüklerin çıkarının öne çıkacağını, onların kuracağı dünya dengesinin kendilerine her zaman sağlam bir gelecek getirmeyebileceğini iyi bilmek zorundadır. Bu ilke, hesaplarını tarihte çoğunlukla büyük bir güce yaslanarak yapmaya eğilimli olmuş Ermeniler için de geçerlidir.

Anadolu’da yaşayan Ermeniler arasında yine de bunun istisnalarına rastlamak mümkündü. Örneğin Kurtuluş Savaşı sırasında Samsun’da yaşayan Ermeniler, Türklerle ortak bir gelecek kurmanın değerinin bilinci içinde, Türkiye Büyük Millet Meclisine çektikleri telgrafta,  Patrikhane’nin ve Ermeni ileri gelenlerinin Avrupa kapılarında dolaşacağına ve Batılı emperyalistlerinin fikrine alet olacağına, doğrudan doğruya Mustafa Kemal Paşa’nın yanında yer almalarının daha iyi olacağını vurgulamışlardı (Vakit, no 1234, 15 Mayıs 1921).

O zamanlar Avrupa kapılarında dolaşanlara ne sözler veriliyordu? Galip devletler, zaferin koşullarını mağluplara dikte edecek barış anlaşmalarını görüşüp sonuçlandırmak amacıyla, Paris, Londra ve San Remo’da aylar süren konferanslar düzenlemişlerdi. Bu konferansların en çetini Osmanlı Devletiyle yapılacak anlaşmaydı, zira artık hedef “Türk”’ü Avrupa’dan söküp atmak, Osmanlı topraklarını bölüşmekti. Ermenilere de paylaşılacak bu toprakların büyükçe bir kısmında bir Ermenistan devleti kurma sözü verilmişti. Bu devletin önce bir Amerikan mandası olarak teşkil edilmesi, sonra da 1918’de Kafkasya’da kurulan Ermenistan’la birleşmesi öngörülmüştü. Amerikan mandası olma hayali, 1915’te Rusya’nın desteğiyle kalkıştıkları isyan hareketinde başarısız olan Ermenilerin büyük ümitlere kapılmasına yol açmıştı. Ama işler istendiği gibi gitmemiş, 19 Mayıs 1919’da, İstanbul’un ve Anadolu’nun kaderini görüşen müttefiklerin kavrayamadıkları, hesaplayamadıkları yeni bir güç, Kuvayı Milliyeciler ortaya çıkmıştı.

Manda meselesi Kuvayı Milliyecileri de meşgul etmişti: Atatürk’ü Sivas Kongresinde en çok uğraştıran konulardan biri de Türkiye’yi Amerikan mandası yapma talebiydi. Atatürk, ABD’den böyle bir hamle dahi olup olmadığı belirsizken, ABD’nin mandası olmak isteyenlere karşı ısrarla tam bağımsızlık tezini savunmuştu. Bu duruş aynı zamanda galip devletlerin kurmak istediği dünya düzenine de onurlu bir direniş, bir başkaldırıydı. Buna karşılık Ermenilerin çoğunluğu Avrupa’da kapı kapı dolaşarak, müttefiklerin verdiği özerk Ermenistan vaadine dört elle sarılmaktaydı. Tam bağımsızlık mı, yoksa manda rejimi mi tartışmasında kimin haklı çıkacağı ise daha o zaman, 1919 ve 1920 yıllarında, yani Müttefiklerin Ermenileri yüzüstü bıraktığı Paris ve Londra Konferansları sırasında belli olacaktır.

Paris’te 1919 Ocak ayında Barış Konferansı toplandığında, ABD, İngiltere ve Fransa, hem bir Ermeni devleti kurma yönünde hiç olmadığı kadar kesin sözler veriyor, ama hem de hiç olmadığı kadar bu işe doğrudan bulaşmaya isteksiz davranıyorlardı. Konferansla ilgili önemli arşiv bilgilerini, Paul C. Helmreich’ın Osmanlı İmparatorluğunun paylaşılma sürecini anlatan, zengin bibliyografya ve arşiv kaynaklarından istifadeyle yazılmış From Paris to Sevres kitabından (Ohio State University Press, 1974, 376 sayfa) öğreniyoruz.

Paris Konferansı başlarken İngilizler ve Amerikalılar, Ermenilere verilmek üzere Türklerden koparılacak toprakların haritasını bile çizip hazırlamışlardı. Ama gelin görün ki arazideki şartlar çok farklıydı. Bir kere Ermeni nüfusu hiçbir yerde yüzde 30’u geçmiyordu. Ermeni olmayan unsurlar topraklarını vermek istemiyordu. Bölgede gerginlik had safhadaydı. Savaştan yeni çıkmış Müttefikler bu karışıklığın ortasına Ermeniler için asker göndermekten çekiniyordu.

Paris Konferansına Ermeni davasını savunmaya gelen kırkı aşkın heyetten oluşan çeşitli mesleklere mensup Ermeni grupları ise, durmaksızın öne sürdükleri ısrarlı ve aşırı taleplerle, kendilerine sempati duyanları dahi bıktıran büyük bir “arsızlık” içine girmişlerdi. Toprak olarak bütün Kilikya’yı, bunun yanında Van, Bitlis, Diyarbakır, Sivas, Erzurum ve Trabzon’u,  hatta buradan Akdeniz’e, Karadeniz’e ve Hazar Denizine açılan limanları istemeye başlamışlardı. Ardı arkası kesilmeyen bu talepler, onlara devlet sözü vermiş Müttefiklerde tereddütler oluşmasına yol açmaya başladı; işin başındaki coşku ve hevesler söndü, bunun yerini yavaş yavaş gerçekçilik ve pratik çözüm arayışları almaya başladı. Galip devletler, kurulursa böyle iri bir Ermeni devletine hayli yüksekçe bir maddi kaynak tahsisi gerekeceğinin, üstelik bununla bütün Yakın Doğu Müslümanlarının ve Türklerin tepkisini çekeceklerinin farkına varmaya başladılar. Hem Ermenilere bunca toprak verildiği zaman İngiltere, Fransa ve İtalya arasında önceden yapılmış Osmanlı’yı paylaşma planları da suya düşecekti. Bu nedenle Lord Curzon’un önerisiyle Ermenilere çok daha küçük, batıda sadece Erzurum’a kadar uzanan, 1918’de Çarlık Rusya’sının yıkılmasından sonra kurulan Ermenistan’la birleştirilmek üzere bir kara parçası verme fikrini değerlendirmeye başladılar. Bu devlete Batum serbest limanı üzerinden Karadeniz’e bir çıkış da sağlanabilecekti.

Ancak Konferans boyunca Ermenilerin talepleri bitmek bilmiyordu: Müttefiklerden toprağın yanında silah, cephane ve personel de istemeye başladılar. Bu gelişmeler Ermenilere karşı güvensizliği daha da artırdı. İngiliz Dışişlerinden George Kidston, 28 Kasım 1919’da, ”Ermenilerin toplu katliam yapmakta en az komşuları kadar becerikli olduklarından en küçük bir şüphem kalmadı” diyordu (Br. Doc. 4:907). İngiltere bu koşullar altında bir adım daha ileri giderek, bölgede özerklik için mücadele eden gruplara verilecek desteği, “her durumun farklı koşullarına göre değerlendirme” kararı aldı. Ermeni devleti kurma hayali peşinde koşanlara bundan daha kötü bir haber olamazdı. İngiltere ve Fransa’da eski kararlılık kalmamıştı; bu işe ne para ne de asker vermeye yanaşıyorlardı. İngiltere zaten Mezopotamya, Mısır ve Anadolu’daki birliklerini azaltmaya başlamıştı. Fransa’nın tutumu da pek farklı değildi. 11 Aralık 1919’da Lloyd George ile görüştükten sonra Fransa Başbakanı Clemenceau şöyle diyordu: “Ermeniler, oturup anlaşmak, kaynaşmak bakımından tehlikeli bir halk. Çok para istiyorlar ama bir türlü tatmin olmuyorlar… Fransa Ermenistan için para dökmeye razı değil.”

Böyle olunca İngiltere ve Fransa işin kolayını bularak Ermenilere para ve asker verme işini, elinde hiçbir güç ve kaynak olmayan Milletler Cemiyetine havale etmeye çalıştılar. Tabii buradan da bir sonuç çıkması imkansızdı. Konferansın başlamasından bu yana geçen sürede kamuoyunda Ermenistan’a ve Ermenilere gösterilen ilgi de azalmaktaydı. Sonunda bu işi Amerika’nın üstüne yıkmaya karar verdiler. Ancak bir süre sonra Amerika da bu işin zorluğunun farkına varmaya başladı ve mandayı üstlenmeyi reddetti. 1920 Mart’ında Bolşeviklerin Kafkasya’da askeri üstünlük kazanmaları ise işin tuzu biberi oldu. Bu sırada Anadolu’da Kuvayı Milliye hareketi de gittikçe güçleniyordu.

Nihayet 1920 Nisan ayında San Remo’da düzenlenen toplantıda, Sevr Antlaşmasına son şekli verilerek, Ermenistan devleti için Ermenilerin istediği ve ABD Başkanı Wilson’un başlarda kabul ettiği, alabildiğine geniş toprak parçası yerine, küçük ve “yaşayabilir” bir sınır kabul edildi. 1923’te Lozan Antlaşmasıyla tarihin çöp sepetine atılacak olan bu antlaşmayla, Trabzon ve Erzincan dışarda bırakılıyor, buna karşılık Muş Bitlis, Van ve Erzurum Ermenistan’a dahil ediliyordu. Bu sınırları kendi kafalarına göre kağıda döken delegelerin, bu toprakların Anadolu’dan nasıl koparılacağı konusunu hesaba katmadıkları açıktı.

Sonuç olarak, Ermenilerin büyük devletlere güvenerek yaptığı hesapların hiçbiri tutmamış oldu. Oysa Balkan Savaşında Türk ordularının yenilmesi, Osmanlı Devletinin Birinci Dünya Savaşına katılması, Sarıkamış hezimeti ve Çanakkale çarpışmalarının başlamasıyla  Ermeniler büyük umutlara kapılmışlardı. Türkler bir ölüm kalım mücadelesi içindeyken, ayaklanmalar çıkararak Müslüman halkı Ruslarla birlikte kılıçtan geçirmeleri, Osmanlı Devletini tehcir kararı almak zorunda bırakmıştı. Fakat güvendikleri Rusya’nın Doğu Anadolu’nun işgalini ağırdan alması, Türk ordusunun Çanakkale’de çözülmemesi, Savaşın üçüncü yılında Ekim İhtilali sonucunda Rus cephesinin tamamen çökmesi bütün hesaplarını boşa çıkardı.

Büyük devletlere güvenerek işe girişenlerin hesaplarını çok iyi yapmaları gerektiğini anlatan güzel özdeyişler vardır. Bunlardan Rusya’yla ilişkilere mal edilenini biraz değiştirip yumuşatarak, “Ayıyla sofraya oturanın ne zaman sofradan kalkacağı ayıya bağlıdır” şeklinde formüle etmek mümkündür. ABD diplomasisine güvenenler içinse şu söylenebilir: “Amerikan diplomasisi hep en doğrusunu yapar, tabii bütün yanlışlar denendikten sonra.” ABD yanlış politikaları deneye dururken, olan bu politikalara bel bağlayanlara oluveriyor.

Şimdi de Ermeniler ABD’yi kendi yanlış tarih anlatılarının yanına çektiklerini ve moral üstünlük sağladıklarını sanıyorlar. Fakat mesela, bir türlü açmadıkları Ermeni arşivlerindeki belgeler ortaya döküldüğünde aynı desteği alıp alamayacakları merak konusudur.