Trump “versus” Lula da Silva

Çin Cumhurbaşkanları, Başbakanları ve Dışişleri Bakanları bir süredir, dünyanın çeşitli bölgelerini her yıl dönüşümlü olarak ziyaret etmeyi adet haline getirmişlerdir. Bu ziyaretlerde gidilen ülkelerle ilişkilerin geliştirilmesi için çeşitli anlaşmalar imzalanır, daha önceki ziyaretlerde üzerinde mutabık kalınan hususlara ilişkin mevcut durumu gözden geçirirler, adeta ellerindeki ‘yapılacaklar listesinin’ uygulanmasını dikkatli şekilde izlerler. Çin, bu planlı ve düzenli temaslarla 20. yüzyılın son çeyreğinde uygulamaya başladığı açılım politikaları ve elde ettiği ekonomik kazanımlarını dünya genelinde daha etkin bir pozisyona ulaştırdı.

2021 yılının üçüncü ayında, bu kez, Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi Üyesi ve Dışişleri Bakanı Wang Yi, 22 Mart 2021 tarihi ile başlayan hafta içerisinde Türkiye’nin yanı sıra Suudi Arabistan, İran, Birleşik Arab Emirlikleri, Bahreyn ve Oman’ı da içeren bir bölge turuna başladı.

Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü, Wang’ın ziyaretleri sırasında COVİD-19’un süregelmekte olan etkileri ile uluslararası stratejik konular üzerinde temaslar yapacağını açıkladı. Açıklamada, Wang’ın temasları sırasında, ÇHC Cumhurbaşkanının daha önce ilgili ülke liderleriyle mutabık kaldıkları hususları ele alacağı kaydedildi. Bu çerçevede, COVİD-19’a karşı uluslararası işbirliği, Kuşak Yol Projesi gibi kazan-kazan esasına dayanan işbirliği alanlarıyla bölgesel konuların gündeme geleceği belirtildi.

Küresel sistemin içinde bulunduğu darboğaz ve Çin’in ortaya koyduğu yapısal dönüşümler ise Çin’i bu sistem içerisinde daha da etkin bir aktör olmaya itti. Öyle ki, uluslararası ilişkiler yazınında geleneksel olarak sert güç–yumuşak güç ikiliği üzerinden tartışılan Çin dış politikası, Çin’in küresel sistem üzerinde giderek artan etkinliği ile beraber “dünya düzeni” ve “küreselleşme” bağlamında tartışılmaya başlandı. Bu bağlamda, Çin’in bir yandan, bölgesel ve küresel iş birliklerini giderek daha fazla kullandığı; diğer yandan bölgesel konularda daha katı tutum aldığı görülüyor.

ÇİN DIŞ POLİTİKASININ ÖZELLİKLERİ: SÖYLEM-EYLEM BÜTÜNLÜĞÜ

Çin dış politikasına ilkesel düzeyde bakıldığında geleneksel dış politika anlayışı ile sürekliliğin devam ettiği görülüyor. 1950’li yıllardan itibaren benimsenen egemenlik konusunda karşılıklı saygı, saldırmazlık, iç işlerine karışmama, eşitlik ve ortak çıkar ile barış içinde bir arada yaşama ilkeleri, Çin’in dış politika anlayışının temelini oluşturmaya devam ediyor.

Geleneksel olarak, Çin halkının, ülkelerini çok eski tarihlere dayanan zengin bir kültüre sahip barışçı bir ülke olarak algıladığını görüyoruz. Aynı şekilde, ülke içi istikrarın sürdürülebilmesi için otoriter bir rejim gerektiği de halkın hemen tamamı tarafından kabul edilmektedir. Çinlilerin çok büyük bir çoğunluğu yüzyıllarca yaşadıkları aşağılanmanın yarattığı travmadan kurtulmalarının yolunu ancak eski günlerdeki gibi dünyanın en zengin ülkesi haline dönüşmekte görüyor. Başta Tayvan olmak üzere emperyalizme kaybedilen toprakların geri alınması; Japonya dahil emperyalist ülkelerin kendilerinden özür dilemesi ve yabancıların Çin’i incitecek söylemler kullanmaktan çekinir hale gelmeleriyle mümkün olabileceğini düşünüyor. Sonuçta, Çin’in önceliği en az Dünya’nın Çin’i nasıl gördüğü olduğu kadar kendi halkının da algısıdır.

ÇİN KOMÜNİST PARTİSİNİN ÖNCELİKLERİ

Halen ÇHC Komünist Partisinin önceliğini rejim güvenliği çizmektedir. Parti için ekonomik kalkınma gerekli ama tek unsur değildir. 1980’lerin başından son zamanlara kadar Çin, “kapasitemizi saklı tutalım ve zaman kazanalım” (Hide our capacities and buy our time) şeklinde özetlenen bir politika izleyegelmiştir. Şimdiki Cumhurbaşkanı Xi Jinping ise açıkça “dünya sahnesinde merkezi bir yer almamızın zamanı geldi” yönünde bir açılım yaparak daha önce kullanılan ÇHC’nin gelişme yolunda bir ülke olduğu söylemini terk etmiştir. ÇHC kapsamlı ulusal gücünün, sınırları ötesindeki gelişmeleri etkileyebileceği sonucuna varmıştır. Bu tutumun tabiatıyla uluslararası ilişkiler bakımından yansımaları olacaktır. Büyüyen Çin algısının başta komşuları olmak üzere global anlamda rahatsızlık yarattığı görülmektedir. Yeni ABD Başkanı Biden’ın selefinin izinden giderek Çin karşıtı adımlar atacağı ve sonuçta Çin ile ABD’nin bir şekilde karşı karşıya gelmekte olduğu görülmektedir. Bu durumda Çin, her ne kadar Xi Jinping’in açılımını gündeme almışsa da ekonomik diplomasiye ağırlık verme gereği duymaktadır.

Çin dış politikasına uygulama düzeyinde bakıldığında ise Çin’in düşük profilli, sessiz dış politika anlayışını terk ettiği, küresel ve bölgesel ölçekte etkin ve aktif bir dış politika benimsediği gözlemleniyor. Buna bağlı olarak Çin mevcut çok taraflı kurumlarda katılım ve etkinliğini arttırdı, yeni kurumların kurulması için öncü rol üstlendi ve bölgesel konularda daha etkin politika izledi.

ÇİN DİŞ POLİTİKASINDA YENİ PARADİGMA

Son zamanlarda Çin’in sıklıkla dillendirdiği “yeni-tip uluslararası ilişkiler” yolundaki söylem çok uluslu işbirliklerini önceleyen ve küresel yönetişim alanına farklı bir yaklaşım sunan girişken bir anlayışa işaret ediyor. Örnek olarak, iklim değişikliği, ekonomik iş birliği, kazanımların veya zararların paylaşımı, teknolojik yeniliklerin (inovasyonların) ücretli veya ücretsiz olarak diğer ülkelere de açılması, siber güvenlik ve Kuşak Yol Projesi ile gündemde olan COVİD 19’a karşı işbirliği gibi alanlar sayılabilir. Bu hususların bir kısmının Wang’ın ziyareti hakkındaki Dışişleri Sözcüsü açıklamasında da yer aldığı görülmektedir.

Çin uluslararası ilişkiler kapsamında diğer ülkelere genellikle profesyonelce yaklaşmaktadır. ABD dışında en önemli sorunlarını (bir kısmı karşılıklı duygusal nedenlere dayanan) komşu ülkelerle ilişkiler ve özellikle deniz sahalarına ilişkin sınamalar oluşturur.

Tayvan, Vietnam, Güney Kore, Japonya bölgesel ilişkilerine örnek olarak gösterilebilir. Ekonomisi güçlendikçe bölgesel ilişkiler bütünlüğünde kendine güveni artan ÇHC’nin daha genişleyici bir politika peşinde koşmaya başladığı gözden kaçmamaktadır. Dolayısıyla, bir açıdan birbirini tamamlayan veya birbiriyle çelişkiye düşen diyalektik bir politika izlediği söylenebilir. Son kertede Çin’in bölgesel tavrının sertleştiği bir olgudur.

Sertleşmeye evrilen bölgesel tavrının yanı sıra dış politikasının omurgasını, Orta Asya’dan Avrupa’ya kadar uzanan bir sahada ticaret ve yatırım ortaklıkları, çok uluslu finansal yapılar ve ülke/proje bazlı finansal destek imkanlarının sağlanması üzerine kurmaktadır. Çin dış politikası özünde sert güç–yumuşak güç çelişkisi üzerinden değil, Çin’in küresel sistem üzerinde giderek artan etkinliği ile beraber “dünya düzeni” ve “küreselleşme” bağlamında tartışılmaya başlandı.

ÇİN ORTA DOĞU’NUN NERESİNDE?

Bu ortamda, Orta Doğu Çin’in dikkatini yoğunlaştırdığı bir diğer bölge. Öncelikle, uluslararası ilişkilerde çok kutupluluğu tercih eden Çin, arabuluculuk faaliyetlerinde aktif bir rol oynama eğilimindedir. Suriye ve İran’a ilişkin olarak izlediği yapıcı politikalarla, ABD, Rusya ve Avrupa karşısında dengeleyici bir güç olabileceğini göstermek istemiştir. Çin’in ülkelerin egemenlikleri ve toprak bütünlükleri konusunda savunageldiği duyarlılığı bölge ülkeleri açısından çekici söylemler içermektedir. Ekonomik gelişmeyi demokrasinin önüne koyan bu yaklaşım karşılığını da görmektedir. Nitekim, İran, Kuveyt, Oman, Suudi Arabistan ve Suriye, Uygur konusunda izlenen politikayı Çin’in egemenliği ve toprak bütünlüğü çerçevesinde değerlendirip, Uygur soydaşlarımıza yapılan baskıları radikalleşme ile mücadele şeklinde nitelendirdiler.

Yıllık ham petrol ihtiyacının yaklaşık yarısını Orta Doğu-Kuzey Afrika ülkelerinden sağlayan Çin açısından enerji, ticaret ve yatırım dahil ekonomik ilişkiler bölgeye duyduğu ilginin başlıca nedenlerindendir. Bu bölge, aynı zamanda Kuşak ve Yol Projesinin kavşak noktalarından biri. 2019 yılı ortalarına kadar Çin, 21 bölge ülkesiyle söz konusu projeye ilişkin anlaşmalar imzaladı. Çin bölgedeki çıkarlarını güvence altına alabilmek için, arabuluculuk, etkili bölge ülkeleriyle siyasi ortaklık, barış gücü askerleri gönderilmesi ve ekonomik iş birliği peşinde.

Wang Yi’nin bölgeye gerçekleştirmekte olduğu ziyareti sırasında bu hedefleri doğrultusunda çaba göstereceği anlaşılmakta. Wang, Yemen’deki savaşın sona ermesi için Suudi Arabistan tarafından yapılan girişimi destekleyeceklerini açıkladı. Çinli Bakan İsrail ile Filistinlileri Çin’de görüşmelere davet edeceğini söyledi.

Çin’in bu girişimi ABD’ye karşı bir seçenek oluşturmakta. Ancak, bu Türkiye’nin elinden kayan zemini de göstermekte. Yeterince zarar gördüğümüz “Değerli Yalnızlık” politikasından artık zaman kaybetmeden geri dönülmelidir. Aksi takdirde, “Değerli Yalnızlık” -maalesef- “Ebedi Yalnızlık” haline dönecek.

Kaçınılmaz sonun yaklaştığına dair işaretler bir süredir çoğalmaktaydı. Başa geldiği günden itibaren yakasını skandallardan kurtaramayan ve ahlaken aslında bu durumu çok da dert etmeyen İngiltere Başbakanı Boris Johnson, parti içinde yükselen tepkileri güven oylamasıyla savuşturduğunu düşünüyordu. Partili vekillerin yüzde 40’ının Johnson’ın gitmesi yönünde oy kullanması aslında kendisine “onurunla bırak!” mesajıydı. Johnson ise direnmeyi seçti. Parti Grup Başkan Vekili Chris Pincher’a yönelik taciz suçlaması, özellikle Johnson’ın sicilini bilmesine rağmen Pincher’i görevlendirmiş olduğunun ortaya çıkması, bardağı taşıran son damla oldu. Kabinede Maliye Bakanı Rishi Sunak ve Sağlık Bakanı Sajid Javid’in başlattığı istifa dalgası neticesinde, Johnson genel başkanlık görevinden istifa etmek zorunda kaldı.

Muhafazakar Parti oy kaybediyor

İstifalar açıklanırken, gerekçe olarak başbakanın ahlaki tutumu gösterilmişse de, Muhafazakar Partili vekillerin liderine sırtına dönmesinin gerisinde partinin yerel seçimler ve ara seçimlerde yaşadığı oy kaybı olduğunu söylemek yanlış olmaz.

Muhalefete mutlak bir galibiyet sağlamamasına rağmen seçimlerde Muhafazakar Parti’nin kalesi kabul edilen sembol bölgelerin el değiştirmesi, İşçi Partisi ve Liberal Demokrat’lara oy kaybedilmesi, genel seçimlere dek Johnson liderliğinde devam edilemeyeceğini ortaya koymuş oldu.

Seçim hezimeti doğal olarak, imajı skandallarla yıpranmış olan Johnson’a fatura edildi. Aslında, ne bağışçıların parasıyla başbakanlık konutunu dekore ettirmesi, ne de hakkında yolsuzluk ve taciz iddiaları olan vekillere arka çıkması, party-gate skandalı kadar seçmene dokunmadı. Pandemi kısıtlamaları nedeniyle, insanların sevdiklerini son bir kez göremeden toprağa verdiği, Kraliçe’nin dahi eşini tek kişilik cenaze töreniyle uğurladığı bir dönemde başbakanlık ofisinde partiler düzenlenmiş olması, hukukun üstünlüğüne sıkı sıkıya bağlı İngiliz halkında tepki uyandırdı.

Ekonomik göstergeler belirleyici

Yaşanan oy kaymasının gerisinde en az Johnson’ın lider profili kadar etkili bir diğer faktör ekonominin seyriydi. İngiltere, Brexit’in yol açtığı olumsuz sonuçlarla yüzleşemeden Covid 19 pandemisiyle mücadele etmeye başladı. Brexit yanlıları inkara devam etseler bile, London School of Economics’in Nisan 2022’de yayınlanan raporu ülkenin uluslararası ticarette rekabet gücünü kendi eliyle nasıl baltaladığını ortaya koyuyor. Üzerine bir de Ukrayna’nın işgalinin yarattığı ekonomik koşullar, özellikle enerji ve gıda fiyatlarındaki artış, kriz yönetimini iyice zora soktu. Enflasyon Mayıs ayı itibariyle son 40 yılın en yüksek seviyesine, %9.1’e yükseldi.  Milli İstatistik Kurumu’nun verileri, Birleşik Krallık’ta yaşayan yetişkinlerin %44’ünün gıda harcamalarını %18 oranında azaltmak zorunda kaldığını ortaya koyuyor. İngiltere’nin en büyük telefon operatörü British Telecom’un 40 bin çalışanı, ücretlerine artış talebiyle, 35 yıl sonra ilk kez greve gidiyor. Böylesi bir iç siyasi konjonktürde, liderlerin hata payı da doğal olarak azalıyor.

Johnson’ın istifasıyla birlikte Muhafazakar Parti hızlı bir şekilde yeni liderini aramaya girişti. Böylelikle bir süredir alttan alta devam eden liderlik yarışı resmiyet kazanmış oldu. Partili vekillerin oylaması sonunda eski Maliye Bakanı Rishi Sunak ve Dışişleri Bakanı Liz Truss finalde yarışmaya hak kazandı. Bundan sonraki süreçte partinin yeni lideri, aynı zamanda İngiltere’nin yeni başbakanı, partili vekiller yerine parti üyelerinin posta yoluyla gönderecekleri oylar ile belirlenecek. Bu noktada, elenen adayların taraftarlarını hangi adaya yönlendireceği önem taşıyor. Seçimin galibi ise 5 Eylül itibariyle açıklanacak.

Adayları tanıyalım

Geçtiğimiz iki hafta boyunca adaylar kendilerinin Johnson’a kıyasla daha dürüst, fırtınalı bir dönemde ülkenin yönetimini devralacak deneyime sahip ve gelecek seçimlerde partiye galibiyet getirecek en doğru aday olduklarına vekilleri ve üyeleri ikna etmeye çalıştılar. Finale kalan iki isme yakından baktığımızda, Sunak, partinin geleneksel ekonomi çizgisinden sapmak zorunda kalan, bununla birlikte gerektiği zaman zor kararlar almaktan çekinmeyen aklıselim bir lider profili çizmekte.

Maliye Bakanı’yken pandemi kısıtlamaları sebebiyle çalışamayanlara maddi yardım sağlayarak (furlough scheme), harcamalara ağırlık vermesi Sunak’ın özellikle dar gelirli seçmen nezdinde popüleritesini artırmıştı. Başbakan Johnson’ın baskısıyla sağlık ve sosyal hizmet harcamalarının finansmanı için vergileri artırma kararı ise kendi içinde çelişkili bulunmuş, parti içinden de tepki çekmişti. Kişisel serveti Kraliçeninkiyle kıyaslanan eşi Akshata Murty’nin İngiltere’de düşük vergi statüsünden yararlandığının ortaya çıkması da eleştirilere neden olmuştu.

Partili vekillerin oylamalarında en fazla oyu toplayan,seçildiği takdirde İngiltere’nin ilk Hint kökenli başbakanı olacak Sunak’ın, parti üyeleri nezdinde gerek etnik kökeni gerekse istifa dalgasını başlatan kanat içinde olması Truss karşısında dezavantaj yaratabilir.

Sunak’a kıyasla Truss, Muhafazakar Parti çizgisine daha yakın, büyük ölçüde Johnson politikalarını benimseyen ve devamlılığı temsil eden aday olarak karşımıza çıkıyor.

İngiltere’nin Rusya’nın Ukrayna’yı işgaline karşı sergilediği kararlı duruş, dışişleri bakanlığı koltuğunda oturan Truss’un elindeki en güçlü kart. İstifa dalgasına destek vermeyen Truss, Johnson’la arasına neden mesafe koymadığına dair eleştirileri “dış politikada zor zamanlardan geçerken bakanlık koltuğunu boş bırakmasının doğru olmayacağı” şeklinde cevaplıyor. Kendisine Margaret Thatcher’ı örnek alan Truss, geçmişte Brexit konusunda tutum değiştirmiş olmasını, siyaseten benimsediği sert söylemlerle kapamaya çalışıyor. Yasadışı göçün kontrol altına alınmasına ilişkin seçildiği takdirde göçmenlerin Rwanda yerine Türkiye’ye gönderilebileceğine yönelik açıklaması Ankara’nın haklı tepkisini çekmişti.

Partililer yeni liderde hangi özellikleri arıyor?

19 Temmuz’da yayınlanan YouGov araştırma sonuçları “Yeni liderde aradığınız özellikler nedir?” sorusu üzerinden Muhafazakar Parti üyelerinin tercihlerini belirleyen öncelikli konular hakkında bilgi verirken, aynı zamanda İngiltere’nin en azından genel seçimlere dek iç ve dış politikada öncelikli hedefleri ve yönelimi açısından da ipuçları barındırıyor. Buna göre, katılımcıların yarısından fazlası yeni liderin kişilik özelliklerinin tercihlerinde etkili olacağını belirtmiş. Dürüstlük, entelektüel birikim ve iletişim becerisinin önünde geliyor.

Katılımcıların %32’si, yeni liderin geleneksel Muhafazakar Parti çizgisine bağlı olmasını bekliyor. Önem atfedilen alt başlıklar, vergi kesintisi/harcamaların düşürülmesi, muhafazakar değerlere sahip çıkılması ve yasadışı göçün kontrol altına alınması şeklinde sıralanmış.

Retorikten öte değişim mümkün mü?

Bu çerçeveden baktığımızda, adaylar arasında belirleyici konunun ekonomi olacağını söyleyebiliriz. Zira dış politika, güvenlik ve yasa dışı göçün önlenmesi gibi birçok konuda birbirlerine yakın duran iki adayın en çok ayrıştıkları konu hayat pahalılığıyla mücadele. Parti üyelerinin beklentilerini karşılamak noktasında, uygulanacak ekonomi politikalarının başarısını garanti etmesede, Truss’un Sunak karşısında kazanma şansı yüksek. Zira Truss, vergilerin yüksek tutulmasının ekonomik büyümeyi engellediğinden hareketle Sunak’ın kurumlar vergisini %19’dan %25’e yükseltme planına ve bakanlığı döneminde sosyal güvenlik primlerinde yapılan artışa karşı çıkıyor. Bir taraftan İngiltere’nin 2050 itibariyle karbon salınımını sıfırlama hedefine bağlı olduğunu söylese de, tüketiciye yansıyan fiyatları aşağı çekme adına yakıttan alınan yeşil dönüşüm fonu vergisinin kaldırılmasından yana. Gerekirse, Covid borçlarının ödemesini de erteleyeceğini söylüyor.

Kampanyasında enflasyonla mücadeleyi merkeze alan Sunak’a göre Truss “masal” anlatıyor. Harcamalar için kaynak yaratmadan vergi kesintisine gitmenin ülkeyi borç sarmalına sokacağı, enflasyonu körükleyeceği ve halkı daha da yoksullaştıracağını savunuyor. Parti üyeleri onlara duymak istemedikleri gerçekleri söylemekten kaçınmayan bir adayı seçecekler mi göreceğiz…

Bunun dışında, her iki adayın Brexit dosyasını sahiplenmiş olması, AB’den çıkışın yol açtığı olumsuz sonuçların ise liderin Brexit’i gerektiği şekilde uygulayamamış olmasına bağlamaları İngiltere’nin en azından yakın gelecekte Brexit kararını revize etmeyeceğini gösteriyor. Yine, kampanya süresince paylaşılan mesajlara baktığımızda, her iki adayın da başbakanlığa yükselmesi durumunda İngiltere’nin dış politikasında özellikle Ukrayna konusunda Rusya’ya karşı duruşun devam ettirileceği anlaşılıyor. Bu noktada, sıkı bir bütçe politikasından yana olan Sunak karşısında, savunma harcamalarının gayri safi yurtiçi hasıla payını %2.5’tan %3’e çıkaracağını taahhüt eden Truss’un parti içinde güvenlik ve savunma kanadının desteğini alması kuvvetle muhtemel.

Politika başlıklarında radikal bir değişim beklemediğimiz İngiltere’de, başbakanlık yarışı Boris Johnson’da vücut bulan popülist liderliğe nokta koymasa bile ara verilmesine olanak tanıyabilir. Johnson’ın her türlü ayak diremesine rağmen siyaseten meşru bir süreç sonunda istifa etmiş olması, ABD’deki 6 Ocak Capitol Hill baskını benzeri olayların yaşanmamış olması, tüm zaaflarına ve kurumsal reform ihtiyacına rağmen İngiltere’de siyasi sisteminin hala işlediğinin göstergesi sayılmalı.

Bununla birlikte, uluslararası güç dengelerinin ve güvenlik anlayışının değiştiği günümüz dünyasında, İngiltere’nin bu değişimi yakalaması, uluslararası arenada gücünü ve konumunu pekiştirmesi ancak geleceğe yönelik vizyon oluşturabilecek, değişime açık bir lider ile mümkün görünüyor.