Trump “versus” Lula da Silva

Taliban’ın yirmi yıl sonra Afganistan’ı tekrar ele geçirmesi, başta kadınlar olmak üzere, insanlığın gelişmesinin bilim, akıl ve özgürleşme yönünde olmasını isteyen herkes için endişe yarattı. İnsanlık bunca kalkınma ve uygarlaşmadan sonra karanlık günlere mi dönüyor? Şeriatla yönetilen Suudi Arabistan, İran gibi ülkelere yenilerinin eklenmesi sürecek mi? Bu soruların yanıtı özellikle halkı müslüman ülkeler için yaşamsal önem taşıyor. Sorun büyük, yorumlar muhtelif. Meseleye bir de farklı açıdan, kimi filozof ve tarihçilerin görüşleriyle, ülkemizden de örneklerle bakmaya çalışalım. Tarihin çarkı dönerken, buna direnenler, yani karanlık mı kazanacak, yoksa aydınlık mı? Tarihin tuttuğu yön karanlığa mı aydınlığa mı doğru?

Alman filozof İmmanuel Kant (1724-1804), 1784’te “Aydınlanma Nedir” başlıklı yazısında şöyle diyor: “Hiçbir kurum insan soyunun aydınlanmasına engel olacak bir anlaşma yapamaz. Hiçbir dönemin kendisinden sonraki dönemin bilgilerini genişletmemesi, yanılmalardan kurtulmaması, aydınlanmada ileri gitmemesi için sözleşmeler yapmaya hakkı yoktur. Böyle bir şey insan yaradılışına karşı bir cinayet olur. Çünkü insan doğasının belirlenimi olan ilerlemeye aykırıdır.” Kant’a göre aydınlanma, ileriye doğru uzayıp gidecek bir gelişme, bir olgunlaşma sürecidir.

Aydınlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatürk başlıklı yapıtında Prof. Dr. Macit Gökberk, “Tarih, tuttuğu doğrultudan ayrılanların üstünden acımasızca gelip geçer” diyor. Prof. Gökberk, Cumhuriyet gazetesi tarafından 1997 Ağustos’unda okurlarına armağan olarak dağıtılan söz konusu kitapçığında, Türk toplumunun, yaklaşık bin yıldır içinde yer aldığı İslam kültür çevresinden ayrılıp iki yüz yıldır Batı kültür çevresine girmeye uğraştığını, aslında buradaki olgunun Ortaçağdan Yeniçağa geçiş olduğunu, bu yönelişin bir sürü duraksama ve engellemeler yüzünden gerektiği gibi gerçekleşemediğini, böylece Ortaçağdan büsbütün çıkılamadığını belirtiyor. Gökberk hoca, Türk toplumuna onu Ortaçağdan kesin olarak ayıracak adımları attıranın Atatürk olacağını, onun devriminin temel anlamının bu olduğunu vurguluyor.

Aydınlanmacı düşünceden esinlenen Gökberk’e göre Atatürk, insanlığa ve kendi ulusuna olan güveni ve onların hep ileriye, iyiye doğru gidebileceklerine inanan iyimserliği ile, tutarlı bir aydınlanmacı hümanistti. Atatürk, Ortaçağın boş inançlarından kurtulup aydınlanmış özgür insana duyduğu özlemi, öğretmenlere hitaben yaptığı konuşmada, zihnimize işlenmiş şu sözlerle dile getirmemiş miydi: “Cumhuriyet sizden fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister.”

Türkiye, yarım ve eksik de olsa, kenarından köşesinden de olsa aydınlanmayı yakalamış, halkının büyük çoğunluğu İslamiyet’i hoşgörü ve sevgi dini olarak benimsemiş tek Müslüman ülke. Klasik müzik konserlerini, opera ve bale eserlerini yüzbinlerce kişi izliyor, tiyatrolara büyük ilgi var, birçok meslekte kadın oranı Batı ülkelerinden fazla, Anadolu’nun birçok köşesinde içeriği zengin müzeler açılmış. Tarihin genel gidişi eğer aydınlık yönündeyse, Atatürk devrimleri insanlık tarihinin genel gidişine uygundur. Devrimlerin eksik kalması, içinde gelişmek zorunda olduğu tarihsel, sosyal ortamın direnmesindendir.

Türkiye’nin diğer Müslüman ülkelerden farkları bununla bitmiyor. Özellikle aydınlanmanın en duyarlı olduğu kadın-erkek ilişkileri alanında belirgin farklar var: İslam öncesine Şamanizm kadını kutsal sayan eşitlikçi, hoşgörülü bir dindi. Eski Türklerde Emirnameler Hakan ve Hatun tarafından ortaklaşa yürürlüğe konuluyordu. Kızlar kendi eşlerini seçme hakkına sahipti. Kültürel yaşama, eğlenceye kadınlar da katılıyordu. Hititlerde “Egemen kraliçe” krala yakın yetkilere sahipti. İslamiyetten sonra da Ahmet Yesevi (1093-1166) “Cemiyette ve Dergâhta” kadın-erkek birlikteliğini savunuyordu. Osmanlı’da kol kesme, recm, içki içene sopa vurulması gibi uygulamalar olmadı. Yaşar Kemal’in ünlü yapıtı Bin Boğalar Efsanesi, istemediği bir evliliğe hayatı pahasına hayır diyen Ceren’e, bağlı olduğu Türkmen obasının verdiği desteği ve gösterdiği saygıyı anlatır.

Sözün kısası, kadının olmadığı bir aydınlanma düşünülemeyeceğini söylemek yanlış olmaz. En çok kadınların ezildiği Afganistan’da da belki bu böyle olacak. İki yıl Afganistan’da NATO kıdemli sivil yönetici görevinde bulunan bilge Dışişleri Bakanı, eski Meclis Başkanı Hikmet Çetin’in bu konudaki sözleri çok anlamlıdır:  “Taliban’ı şiddete direnen kadınlar durdurabilir.” Çetin, 20 Ağustos 2021’de yayınlanan (T24) bu sözlerini şöyle sürdürüyor: “İyi ki Atatürk var, ona minnet duyuyorum. Dünyanın hiçbir İslam ülkesinden böyle bir lider çıkmadı.”

Atatürk, Türk halkının Rönesansıydı; Ortaçağ düzeninin temel direği olarak gördüğü dogmatizmi ortadan kaldırmaya çalışıyordu. Atatürk’ün orta okullar için “Yurttaşlık Bilgileri” kitabı yazdığını birçoğumuz duymuşuzdur. Nuran Tezcan’ın günümüz diline çevirip basıma hazırladığı kitabın (Çağdaş Yayınları, 1994) özgürlükler bölümünde (sayfa 68) Atatürk şöyle diyor: “…din koruyucusu görünümüne bürünmüş olanların gerçeği görebilen ve düşünebilenlere karşı yaptıkları zulüm ve işkenceler insanlık tarihinde her zaman kirli, korkunç olaylar olarak kalacaktır.”

Prof. Bernard Lewis, “The Crisis of Islam, Holy War And Unholy Terror” adlı kitabında (Phoenix, London, 2003) bu sorunun kaynağını şöyle açıklamaya çalışmıştı: İslamiyet, Avrupa’da eski çağ uygarlıkları ile modern çağ arasında kalan karanlık dönemde, kurduğu yönetimler, ticari hayat, özgün ve yaratıcı edebiyatıyla dünyanın önde gelen uygarlığı idi. Bu  dönemde İslamiyet eski Doğu uygarlığı ile çağdaş Batı arasındaki geçişi simgeliyordu. Ancak 13ncü yüzyıldan sonra bu durum değişti. Özellikle son üç yüz senede başat rolünü yitirdi, bir yandan modern Batı, diğer yandan hızla kalkınan Uzak Doğu ile arasındaki açık büyüdükçe, uygulamaya ilişkin gerek düşünürlerin gerek düzene başkaldıranların etkili çözümler bulamadığı sorunlarla karşılaştı.

Bernard Lewis’in sözünü ettiği, İslamiyet’in dünyanın önde gelen uygarlığı olduğu dönemin sonuna doğru, ünlü düşünür İbni Haldun devletin varoluşunu ve toplumların evrimini toplumsal-ekonomik nedenlere dayandırarak açıklamıştı. Hatta insanın evrimini hayvanın en gelişmiş türüne, hayvanın evrimini de bitkinin en gelişmiş türüne bağlamıştı. Ne yazık ki ondan sonra usavurma, içtihat yolları kapandı.

Prof. Lewis, Hıristiyanlıkla İslamiyet arasındaki önemli bir farka işaret ederek, İmparator Konstantin’in kabul etmesine kadar Hıristiyanlığın birkaç yüzyıl ezilenlerin dini olarak büyüyüp geliştiğini, İslamiyetin ise hemen başında bir devlet dini olarak doğduğunu, Müslümanların birdenbire siyasi ve dini bir toplum meydana getirdiğini, Peygamber’in devletin başı olduğunu, dini gerçeklerle siyasi iktidarın birbirine sımsıkı bağlandığını vurguluyor. Hayatın birçok alanına ilişkin kuralları içeren Şeriat da doğal olarak bu bağlantının siyasi felsefesini ve anayasasını oluşturuyor. Lewis’in yaklaşımına göre devlet gücü kullanmanın İslam’ın doğasında olduğu ileri sürülebilir. Günümüzde halkı Müslüman bir ülkede demokrasi olacaksa, bunun laiklikten başka bir yolu yok.

Taliban’ı bu yönde ikna etmek anlamsız. Taliban 1995-2001 arası dönemde ne idiyse odur. Demokrasiyi peşinen reddedenlere insan hakları dersi vermenin de yararı olmayabilir. Taliban’ı benzer diğer rejimlerden daha tehlikeli yapan bir özelliği de uyuşturucudan beslenen bir ekonomiye sahip olması, terör örgütlerine melce sağlaması. Taliban’ın “uluslararası dili konuşmayı öğrendik” demesi belki riskleri daha da artırıyor olabilir.

Böyle oldu diye yine de dünyanın karanlığa doğru yürüdüğünü hiç düşünmemeli. Ümidimiz, dileğimiz tarihin çarkının aydınlığa doğru dönmesi. Umarız Macit Gökberk hocanın dediği gibi olur; tarih, tuttuğu yoldan ayrılanları geride bırakıp geçer.

ZİRVELER ZİNCİRİ

2021 Haziran ayının neredeyse tümü birbiri ardına gerçekleşen Zirvelere sahne oldu. Dünya gündemi yoğunluk kazandı, önemli ölçüde hareketlendi. Bu tablo Zirveler silsilesine giden süreçte ve Zirveler boyunca Türkiye’deki gündemi de etkiledi. Zirvelerde alınan kararların Türkiye’deki yönetim ve kamuoyunun belli kesimlerince nasıl değerlendirildiği ise ayrı bir mesele olarak ortada kaldı. Zirve sonuçları, özellikle yönetim kadrolarınca Türk kamuoyuna dayatılmasına gayret edilen, gerçeklikten büyük ölçüde kopuk sığ bir bakış açısının çeperlerine sığdırılmaya çalışıldı.

Sırasıyla G7, NATO, ABD-AB ve AB Zirvelerinde alınan kararlara ve yayımlanan bir dizi bildiriye baktığımızda esasen uzun bir süredir şekillenmekte olan küresel gündemin daha berraklık kazandığını gördük.

DEMOKRASİLER İLE OTOKRASİLER ARASINDA STRATEJİK ÇEKİŞME

Soğuk Savaş ertesinde temelleri daha da güçlendirilen liberal düzenin, uluslararası statüye meydan okuyan hamleler karşısında sarsılmaya başlamasıyla birlikte otoriterliği ve hatta ötesini hedefleyen popülist akımların Batılı demokrasilerin bünyesinde de güç kazanması ve ortama hakim olmasının uluslararası ilişkilere de olumsuz yansımaları olduğuna tanık olduk. Liberal dünya dışında addedilen otoriter geleneklere sahip yönetimlerin ise, bir yandan Batılı demokrasilerin temsil ettiği liberal düzene karşı çıkarken, diğer yandan demokratik rejimler bünyesinde ve bunlar arasındaki ilişkilerde çatlakların daha da derinleşmesine zemin hazırlayan yol ve yöntemlerden geri durmadıklarını gördük.

KUTUPLARARASI REKABET VE TÜRKİYE

Aidiyet çerçevesinden bakıldığında üzerindeki kuşku ve güvensizlik bulutlarını arttıran davranışlar sergileyen Türkiye’nin de dahil olduğu Batı dünyasının, çok daha akışkan özellikler kazanan küresel dünya düzenindeki çalkantılara karşı toplu yanıtının somut izleri 2021 Haziran ayındaki Zirvelerde tecelli etti. Zirvelerin ana gündem maddelerinden birini hiç şüphesiz demokrasinin ve demokrasiye temel oluşturan ortak değerlerin ön plana çıkarılması oluşturdu. Bu bağlamda demokrasilere gerçek anlamda hayat veren çoğulculuk, bireysel özgürlükler ve hukuk devleti ilkelerine yeniden ve daha güçlü şekilde sarılınması zorunluluğu tüm Batılı demokrasilerin temel ekseni olarak tescil edildi.

ABD-AB ile Rusya ve Çin arasındaki stratejik rekabetin daha da keskinleşeceği ortaya çıktı. Bu rekabet ortamında safların sıklaştırılmasının artık bir tercih olmaktan çıkıp, neredeyse zorunluluk olduğu anlaşılmaya başlandı.  2014 yılından bu yana Rusya’nın Ukrayna’nın egemenlik ve toprak bütünlüğünü ihlal etmek suretiyle başlayan ve halen devam eden süreç ile Hint-Pasifik bölgesinde yükselen güç Çin’in Batı dünyası için hem sınamalara hem fırsatlara meydan veren söylem ve tutumları küresel güvenlik ortamının göze çarpan ana unsurları olarak ortaya çıktı.

Çeşitli şekil ve tezahürleriyle başta Türkiye olmak üzere birçok ülke için ciddi bir çıbanbaşı oluşturan terörizmin güvenlik ortamına artan oranlarda olan olumsuz etkileri dünya sahnesinde kendisini güçlü şekilde hissettirdi. Siber güvenlik, hibrit savaşın çeşitli tezahürleri, iklim değişikliği, pandemi ve sıradışı teknolojik gelişmelerin güvenlik bakımından sonuçları Zirve bildirilerinde kendilerine ayrı ayrı yer buldular. Ukrayna ve Libya sorunsalları yeni yılla birlikte gündemde üst sıralara tırmandılar. Bu ülkeler odaklı stratejik rekabetin yeni evrelere ilerlediğini gördük.

2021 Nisan ayında Rusya ile Ukrayna arasında patlak veren krizin ABD-Rusya ve NATO-Rusya ilişkilerinde ciddi gerilime yol açtığı gözlendi. Hemen hemen aynı zaman diliminde Avrupa Savunucusu 2021 tatbikatının hazırlık ve icra safhalarında Güneydoğu Avrupa’ya yapılan askeri yığınaklanma karşısında Rusya’nın ciddi bir tedirginliğe girdiğine ve karşı önlemlerini aldığına şahit olduk. Güney Çin Denizi ve Tayvan Boğazında Çin ile Batı dünyasının karşı karşıya gelmesi de gündeme damga vuran gelişmeler arasında yer aldı.

2021 Aralık ayında genel seçimlerin yapılacağı Libya’daki gelişmeleri ve Libya’nın geleceğini konu alan 23 Haziran tarihli Berlin Konferansı Libya olsun, Magrip olsun bölgedeki olası seyre önemli ölçüde ışık tuttu. Bu Konferansta alınan kararlar arasında bulunan Libya’dan tüm yabancı kuvvetlerin çekilmesine dair karara sadece Türkiye’nin çekince koyması gözlerden kaçmadı. Bu suretle kendini bölgeden ve çoğu halde dünyadan tecrit etmekte büyük ‘başarı’ sergileyen Türk yönetimi, bu ‘başarısına’ yeni bir halka ekleme maharetini göstermekten yine geri durmadı.

Avrupa Savunucusu 2021 tatbikatının ve Zirveler bütününün ertesinde 28 Haziran-10 Temmuz tarihleri arasında Karadeniz’de 32 ülkenin katılımıyla icra edilen Deniz Meltemi 2021 tatbikatı, dikkatleri bir kez daha Karadeniz’e yöneltti. Bu tatbikat öncesinde ve sırasında Batılı ülkeler ile Rusya arasındaki iplerin yeniden gerildiğine tanıklık ettik. Deniz Meltemi 2021 tatbikatı Montrö rejiminin Türkiye için taşıdığı hayati önemin bir kez daha anlaşılmasına vesile oluşturdu.

Zirvelere giden süreç öncesinde Dağlık Karabağ’ın Ermenistan’ın işgalinden kurtulması Türkiye için önemli bir gelişme oldu. Kamuoyumuzda etraflıca tartışılmamakla birlikte 16 Haziran tarihinde gerçekleşen Biden-Putin ikili Zirvesinin stratejik nükleer silahların daha da azaltılmasına yol açabilecek bir ortak anlayışın Stratejik İstikrar Diyaloğu adı altında başlatılması ve her iki liderin ilişkilerde yeni bir Soğuk Savaşı istemediklerini dünya kamuoyuna açıklamaları güvenlik ortamını bir nebze de olsa rahatlatan bir gelişme oluşturdu.

Zirvelerden bize kalan NATO Zirvesi vesilesiyle uzun bir aradan sonra gerçekleşen Türk ve ABD liderlerinin ikili görüşmesi ve Kabil uluslararası hava limanının işletilmesi ve korunmasının Türkiye tarafından üstlenilmesi taahhütü kaldı.

Kendine aday ülkeler başlığı altında yer verilmeyen; Rusya, Libya, Belarus, Etiyopya gibi ülkelerle birlikte aynı kategoriye konan Türkiye’ye AB Zirvesinden kala kala Türkiye’deki sığınmacılar için 3 milyar Avroluk bir ‘sus payı’ kaldı.

ZİRVELERDEN TÜRKİYE İÇİN ÇIKAN SONUÇLAR

Bunca hercümerce ve esasen bu karmaşadan çıkan açık ve somut sonuçlara rağmen bunlardan gerekli dersleri ulusal çıkarlar temelinde almayı pek umursamayan bir zihniyet kalıbının Türkiye’deki gündemi daha da kısır kılmaya ve toplumu dünya gerçeklerinden kopuk kendi dar ve sığ görüşlerine hapsetmeye dönük hamlelere içeride devam ettiklerini ibretle izledik.

Bu genel tablo karşısında mevcut durumu şöylece özetlemek mümkündür:

Türkiye halen içine düştüğü yalnızlık çemberini kıramamıştır. 2021 yılıyla birlikte Batıyla ilişkileri toparlamaya yönelik söylem ve içerikten yoksun göz boyamaya dönük eylemler, ekonomi ve ticaretimizin büyük oranda içiçe geçtiği özellikle Batı dünyasında ülkemiz yönetim kadrolarına karşı olan mevcut güven bunalımı ve itibar kaybı nedeniyle ülkedeki kimi çevrelerin Zirvelerden umdukları karşılığı bulamamalarıyla sonuçlanmış, ilişkiler sarkacı yine bir o yana bir bu yana sallanmaya devam etmiştir.

Bölgemizdeki ve ötesindeki ihtilaflar dolayısıyla Rusya’yla olan ilişkilerde de gerilimler azalmamış, görüntüyü kurtarmaya odaklı gelişmeler son bulmamıştır. ABD ve Batı dünyasına karşı ‘Rus kartını’ hiçbir stratejik vizyona dayanmadan kullanmak suretiyle adeta ‘Batıya ders vermek’ saikiyle başlatılan ideolojik temelli süreç ters tepmiş ve yalnızlığımızın dozunu arttırmakla sonuçlanmıştır. Kimileri bundan memnuniyet duymuş olabilir. Ancak, ekonominin durumu daha da bozulmuş ve toplumsal yozlaşma her geçen gün daha da artmıştır. Başta genç kesim olmak üzere toplumun büyük çoğunluğu geleceğe dair umutlarını yitirmiştir.

Uygur Türklerine Çin yönetiminin yaptığı mezalim karşısında ekonomik nedenlerle ve zamanında sadece Çin’e dayalı covid aşı tedariğindeki sıkıntılı durum sonucunda sessiz kalmayı yeğleyen Türk yönetimi, 2021 Mart ayında Çin Dışişleri Bakanını ağırlamıştır. Bu ziyaret vesilesiyle de Uygur sorunu Türkiye’nin gündemine beklenen ölçüde yansıtılmamış ve ‘değerli sessizliğin’ korunması tercih olunmuştur.

Bölgesel normalleşme çabaları doğrultusunda Mısır, İsrail ve Arap yarımadasındaki ülkelerle ikili ilişkilere bir çekidüzen verme arayışının devam ettiği gözlenmiştir. Bu sürecin karşılıklı saygı ve çıkarlara dayalı olarak  sürdürülmesi elbette önemlidir. Bölgesel bütünlük içinde Suriye’yle de normalleşmeyi sağlayacak sıhhatli ve kalıcı bir normalleşmenin çarelerinin her zeminde ve her yönüyle araştırılıp, bulunmasına yönelik uğraşların sonuç alıcı yönde sürdürülmesi ulusal çıkarlarımızın gereğidir.

Stratejik hedefin ne olduğu açıklanmadan, meşru hukuki ve diplomatik bir zemin oluşturulmadan, çok denklemli ve belirsizliklerle dolu Afganistan sahasında bu kere ikili çerçevede askeri mevcudiyet sergilemek yoluna gidilmiştir. NATO kuvvetlerinin tamamen çekilmesinin ertesinde Kabil uluslararası hava limanının Türkiye tarafından korunması ve işletilmesi fikri ortaya çıktığında, Afganistan’ın birçok bölgesinde hakimiyet kuran Taliban’ın buna karşı açık direnç göstermesi dikkatlerden kaçmamıştır. Nitekim Taliban 13 Temmuz 2021’de Türk yönetimine karşı çok sert tonda bir bildiri yayımlamıştır. Sekiz maddelik bu bildiride yer alan çoğu ifade yenilir yutulur cinsten değildir ve Kabil’deki askeri kuvvetlerimizin karşı karşıya kalabileceği hayati risklere açıkça işaret etmektedir. Bugüne değin bu konuda Afganistan Hükümeti de, deyim yerindeyse, ikircikli bir yaklaşım sergilemiştir. Meşru Afganistan Hükümetinin, askeri mevcudiyetin devamı için  Türkiye’ye resmi bir davette bulunması umulur. Bu sonuç önemli, ancak yeterli olmayacaktır. Kabil uluslararası havaalanında görev üstlenilecekse Taliban’ın önceden mutabakatının alınması şarttır.

Kabil uluslararası hava limanının işletilmesi ve korunması yükümlülüğünü üstlenmek suretiyle başta ABD olmak üzere Batıyla ilişkilerde göçmen meselesini de  kapsayan bir manevra sahası yaratılması stratejik hedef olarak belirlenmişse, bunun son derece hatalı bir yol oluşturduğu ve Afganistan’la olan ikili ilişkileri de zora sokacak bir yöne evrilebileceği unutulmamalıdır.

ZİRVELER SONRASI DÖNEMDE TÜRKİYE NE YAPMALI?

2021 yılı başından bu yana ortaya çıkan gelişmeler ve 2021 Haziran ayında ardı ardına yapılan Zirveler ertesinde Türkiye’nin son dönemde iyice savruk hale gelen, adeta ülkeyi yalnızlaştırmaya ayarlı dış ve güvenlik politikasına yeni bir bakış açısı geliştirmesi zaruri hale gelmiştir.

Tam olgunlaşmamış bir kasaba tüccarlığı zihniyetinden esinlenen al-vere dayalı bir anlayışın yeni dünya düzeninde itibar görmeyeceği açıktır.

Batılı demokrasilerin ayrı ayrı manifestoları olarak kabul edilmesi gereken Zirve bildirilerinde yer bulan başta demokrasinin güçlendirilmesi esasından uzak duran bir anlayışın sürdürülebilir olmadığı her geçen gün daha iyi anlaşılmaktadır. Mevcut zihniyet ve muhakeme kalıplarının devam ettirilmesi halinde devreye sokulması amaçlanan ‘Afganistan kartı’ da günü kurtarmaya yetmeyecektir.

Çağdaşlığı esas alan, çoğulcu demokrasiyi kurum ve kurallarıyla önceleyen, aidiyeti ve ekseni konusunda kuşkuya yer bırakmayan bir vizyon ve strateji geliştirmek kaçınılmazdır. Ulusal çıkarları, içi boş hamaset nidaları altında dar bir ideolojinin ve sekter bir anlayışın esiri haline getirmek, ülke için temel bir rehber oluşturduğu her geçen gün daha iyi anlaşılan Cumhuriyetin kurucu değerlerine karşı husumet beslemek veya sergilemek suretiyle yol alınabileceğini düşünmenin sonuna gelinmiştir. Bu tür bir düşüncenin mevcut uluslararası konjonktürde de yer ve yaşam bulamayacağı artık anlaşılmış olsa gerektir.