Açar mı, Anahtar mı?

Rus Askerleri Kazakistan’da:

Takvimler 6 Ocak 2022’yi gösterdiğinde Rus askerleri, Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev’in Kazakistan’da meydana gelen olayları kontrol altına almak amacıyla üyesi olduğu Kollektif Güvenlik Anlaşması Örgütüne (KGAÖ) yaptığı çağrı uyarınca Kazakistan’a girerek önemli merkezleri güvenlik altına aldı. Kurulduğu 2002 yılından itibaren 18 bin mevcutlu acil müdahale gücü, 3600 askeri personelden oluşan barışı koruma gücü ve ortak hava gücü gibi birimler tesis etmesine rağmen pasif durumda kalmayı tercih eden KGAÖ’nün bu ilk müdahalesi uluslararası toplumda şaşkınlık yarattı.

Şaşkınlığın sebebi, KGAÖ’nün Kuruluş Şartının (1) iç tehditten kaynaklanan olaylara müdahaleye yetki vermediği gerekçesiyle 2010 yılında Kırgızistan’da, Kırgızlar ve (Kırgızistan’daki) Özbekler arasında çıkan kanlı olayları bastırmada iç güvenlik güçleri yetersiz kaldığında müdahale etmesi amacıyla Kırgızistan geçici Cumhurbaşkanının yaptığı çağrıyı cevapsız bırakması; (2) 2020’de savaşın Ermenistan’ın tanınmış topraklarında cereyan etmediği gerekçesiyle Ermenistan Cumhurbaşkanının çağrısını görmezden gelmesi; (3)Tacikistan ve Kırgızistan arasındaki kanlı sınır çatışmalarına, üyeler arasındaki sınır sorunlarına müdahale yetkisi olmadığı gerekçesiyle karışmamayı tercih etmesiydi.

Kuruluş Şartı aynı kalan Örgüt, kuruluşundan 20 yıl sonra, Kazakistan’a dışarıdan açık bir saldırı olmamasına rağmen yaptığı bu ilk müdahalesiyle, Kazakistan’daki rejimin güvenliğini sağlamak üzere harekete geçti. Bu gelişme de, Rusya’nın Orta Asya’daki nüfuzunu bir ileri aşamaya taşımaya yöneldiği ve bölgede daha müdahaleci bir politika izleyeceği endişelerini doğurdu.

Çin’in yapılan müdahaleyi, Orta Asya’da istikrarı sağlayıcı bir eylem olarak övmesi de, Rusya’nın bölgedeki  güçlendirilmiş rolü önünde engel olmayacağının işareti olarak addedildi. Bu hamlenin ardından  Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı, bir kaç ay içinde vücut verilmesine çalışılan denklemi bozdu.

Kazakistan Neden Önemli? Önce Tarih:

Rus Çarı Korkunç İvan’ın 1552-1554 yılları arasında Altın Orda Devletinin ardılları olan Kazan ve Astrahan Hanlıklarını katliamlar yaparak ele geçirmesi sonrasında Rus Çarlığının Avrupa yönelimi başladığından, doğuya doğru ilerlemesi durmuştu. 1716 yılında Çar Pedro, tarıma elverişsiz geniş düzlüklerden oluşan ve üzerinde yerleşik bir devlet bulunmayan Kazakistan topraklarını keşif  için Rusya-Kazakistan sınırları boyunca Orenburg Hattı denen 5 askeri  kale oluşturmuştu. O dönemde Kazakistan düzlüklerinde küçük, orta ve büyük cüz denilen ve her biri de kendi içinde küçük beyliklerden oluşan üç büyük göçebe hanlığı vardı. Bu gruplar yıl boyunca sürekli olarak yaz, kış ve baharlık konak yerlerini dolaşan ve bir yerde daimi kalmayan gruplardı. Göçebeler Rus kalelerine şüpheyle bakmakla birlikte asıl sorunları doğudan gelen Moğol Cungar gruplarının saldırılarıydı.

Yerel hanların kendi aralarında liderlik için çekişmeleri ve birleşememeleri ile Cungar saldırılarının artması karşısında, 1734 yılında küçük cüzü oluşturan göçebe grupların hanlarından Abul Hayr, Rusya’nın egemenliğini tanıyarak topraklarının Rus Çarlığına bağlanması karşılığında Rus askerlerinin korumasını kabul eden anlaşmayı imzaladı. Küçük cüzün bulunduğu Kazakistan toprakları Rus Çarlığına bağlandıktan sonra, Rus düzenli ordusu ile Jungar saldırıları arasında kalan orta cüz hanı Semeke de 1740 yılında topraklarını Rus Çarlığına bağlayan anlaşmayı imzaladı. Kazakistan’ın bu iki büyük grubunun Rusya’ya katılması sonrasında yalnız kalan ve hem Rus ilerlemesine, hem de Cungarlara karşı  mücadele etmek zorunda kalan doğudaki büyük cüz ise,  diğer grupların Rusya’ya katılmasından bir asır sonra 1849 yılında Rusya’nın hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldı. Böylece Rusya, düzenli bir orduyla savaşmadan kolayca kazandığı bu topraklarda cüz sistemini ve hanlıkları lağvederek buralara Rus yöneticiler atadı.

Göçebe hayatı yaşadıkları için toprak sahipliği olmayan bu bölgelere slav göçmen çiftçiler yerleştirdi, Verni (bugünkü Almati) gibi Rus şehirleri kurdu. 1861’de Rusya’da toprak köleliğinin kaldırılması sonrasında topraksız köylüler Kazak düzlüklerine akın ederek Kazakistan topraklarının slavlaşmasına sebep oldu.

1853-56 Kırım savaşında Osmanlı-Rus-Fransız güçlerine karşı savaşı kaybetmesi Rusya’nın, Avrupa’ya sırt çevirmesi ve daha fazla doğuya odaklanarak toprak kazanımlarını sürdürme politikasını benimsemesi sonucunu doğurdu. Böylece Kazakistan topraklarını işgalde yaptığı gibi, bu kez, Sırıderya hattında yeni kaleler oluşturarak, Hokand, Buhara ve Hive sultanlıklarını teker teker ele geçirdi. Ancak bu hanlıklar kadim şehirlerde, yerleşik düzende yaşayan müslüman topluluklardan oluştuğu için ortodoks Slav toplulukların Kazakistan ölçeğinde yerleşmesi mümkün olamadı. Bu sebeple Ruslar, Sırıderya hattının güneyindeki kadim şehirlerden oluşan hanlıklardan farklı olarak, üzerinde göçebe gruplar yaşarken ele geçirdikleri ve kentlerini kendilerinin kurdukları Kazakistan topraklarına tarihten bu yana kendi doğal toprakları olarak baktılar. Hatta,  Ural ile Volga nehirleri arasında kalan ve daha önce Korkunç İvan’ın Astrahan Hanlığından 1556’da ele geçirdiği kumluk, tarıma elverişsiz ve ancak göçebelerin yaşayabileceği  bölgenin, talebi üzerine, küçük cüz’e hediye edilmiş olmasını tüm Kazakistan’a teşmil edip, Kazakistan topraklarının tarihi olarak Rusya’ya aidiyetini epik hikayeler haline getirdiler.

Ukrayna Savaşı Denklemi Değiştirdi:

2022 yılının başında KGAÖ’nün Kazakistan’daki olaylara müdahalesi sonrasında sükunun sağlanmasının Rusya’nın Kazakistan üzerindeki nüfuzunu arttıracağı ve Orta Asya’da daha müdahaleci bir rol üstleneceği düşünülürken, bir ay sonra Ukrayna’ya saldırması genel ortamı değiştirdi. Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısında kullandığı “kadim topraklar (tarihi Rusya)” argümanı (Eski Cumhurbaşkanı Medvedev’in “Ukrayna’dan sonra sıra Kazakistan’da” şeklinde sonradan sildiği tweet ve Duma üyelerinin benzer açıklamalarında  görüldüğü üzere), yukarıda özetlenen tarihsel gelişmeler çerçevesinde en başta Kazakistan olmak üzere Orta Asya devletlerini ziyadesiyle rahatsız etti.

Orta Asya ülkeleri ticaret, ulaşım yolları ve boru hatları, işçi gelirleri ve güvenlik açısından muhtaç oldukları Rusya ile Batı’nın yaptırımlarından etkilenmeme arasında sıkışırken, Ukrayna’nın başına gelenin, kendi başlarına da gelebileceği endişesiyle  yüzleşmek zorunda kaldılar. Bu sebeple, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısını kınayamamakla birlikte destek de vermediler. Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan 2 Mart’ta BM Genel Kurulu’nun Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısını kınayan kararının  oylamasında çekimser kaldılar (Özbekistan da oylamaya katılmamayı tercih etti). 16 Mayıs’ta yapılan KGAÖ Devlet Başkanları Moskova Zirvesinde Rusya’nın Ukrayna macerasını desteklemekten  uzak durdular. Ülkelerinde yaşayan Rusların “Z” sembolleri kullanmasını, Rusya’yı destekleyen gösteriler düzenlemesini engellediler. En önemlisi tüm Orta Asya’da yaygın şekilde SSCB’nin ikinci dünya savaşını kazandığı gün olarak kutlanan 9 Mayıs zafer bayramı etkinliklerini iptal ettiler. Kazakistan, ülkesinde kamuoyunu yanlış yönlendirdiğini gördüğü savaş çığırtkanlığı yapan Rus tv kanallarını kablolu yayından çıkardı, Rusya’nın MIR kartının bankalarda kullanımını durdurdu.

Rusya’nın “tarihi topraklarına” dönmesinden  etkilenmeye ilk aday olan Kazakistan’ın Cumhurbaşkanı Tokayev 15 Haziran’da Rus televizyonuna verdiği demeçte, Rusya’ya uygulanan Batı yaptırımlarına karşı gelemeyeceklerini söylerken, Tayvan,  Kosova, Abhazya ve Güney Osetya örneklerinde olduğu gibi, Ukrayna’dan ayrılacak bölgeleri de aynı gerekçeyle tanımayacaklarını ifade etti. Tokayev iki gün sonra  katıldığı San Petersburg Uluslararası Fuarında  Putin ile birlikte çıktıkları podyumda da bu tutumunu tekrarladı. Rusya, 6 Ocak askeri müdahalesiyle rejimini korumaya yardım ettiği için müteşekkir kalmasını umduğu Kazakistan’ın bu tutumundan memnun olmadığını, sadece Rus gazeteciler ve siyasilerinin “nankörlük” suçlamalarında değil, Kazakistan’ın ihraç ettiği  gazın %80’inin geçtiği Hazar Boru Hattını Mart-Ağustos aylarını kapsayan beş aylık dönemde bakım ve arıza gerekçesiyle dört kez kapatarak da gösterdi. Bu tehditkar hatırlatmalar karşısında Cumhurbaşkanı Tokayev,  4 Temmuz’da AB Konseyi Başkanı Charles Michel ile yaptığı telekonferansta, Kazakistan’ın hidrokarbon potansiyelinin geliştirilerek Avrupa’ya aktarılması konusunu görüştü. 7 Temmuz’da ABD enerji şirketlerine çağrıda bulunarak onları Hazar geçişli boru hattının kapasitesinin arttırılmasına yönelik yatırımlar yapmaya davet etti.  Aynı zamanda Çin’e petrol sağlayan Atrau-Kenkıyak-Kumgöl hattında kapasite geliştirilmesi için talimatlar verdiğini açıkladı. Kazakistan ayrıca,  mevcut tutumunu sürdürerek, Ukrayna’nın Luhansk, Donetsk, Zaporijya ve Herson bölgelerinin referandumlar yaparak Rusya’ya katılmalarını tanımayacağını da  açıkladı. Kazakistan’ın Almati’de SSCB döneminden kalan 300 sığınağı Tokayev’in talimatıyla restore etme kararı aldığının açıklanması da sembolik bir hatırlatma oldu.

Kazakistan’ın Uluslararası Destek Arayışı ve İçte  Rejimi Güçlendirme Çabaları:

Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev’in, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı sonrasında dış ilişkilerde  alternatif destek ve içte de yönetimini konsolide etmeye yönelik çabalarını arttırdığı görüldü. Kazak liderinin 10 Mayıs’ta başlayan Türkiye ziyaretinde Hazar geçişli boru hatlarında kapasite arttırımı, Kuşak-Yol Girişimi çerçevesinde orta hattın geliştirilmesi, ticaret ve yatırımların arttırılması yanında askeri alanda işbirliği ve ANKA SİHA’larının Kazakistan’da ortak üretimine yönelik konuların ele alınması; 19 Haziran’da İran’ı ziyaretle tarım, ulaşım, enerji, yatırım, ticaret ve turizm alanlarında ikili anlaşmalar imzalaması takip etti. Bu ziyaretler Kazakistan’ın Rusya’yı by-pass eden alternatif güzergahlar bulma çabalarının ilk işaretleri olarak değerlendirildi.

Bu çabaları, Çin devlet başkanı Xi Jinping’in, Corona salgını sonrasında yurt dışına ilk ziyaretini oluşturan ve Semerkant’ta yapılacak ŞİÖ zirvesi öncesinde sadece Kazakistan’a gerçekleştirdiği resmi  ziyaret izledi. Xi, 14 Eylül’de havaalanına inişinde bizzat Tokayev tarafından Çince konuşarak karşılandı (Tokayev bir diplomat olarak Pekin’de görev yapmıştı). Önemli bir anlaşma veya belgenin imzalanmadığı bu ziyaret, 2013 yılında Kuşak-Yol girişimini de  ilk defa Kazakistan’da dünyaya duyuran Xi’nin, bu ülkeye verdiği önemi bir kez daha göstermesi açısından değer kazandı.

Xi’nin, ayrıca, Rusya’nın revizyonist girişimlerinden en büyük endişeyi duyan Kazakistan’ı rahatlatacak şekilde Rusya’ya ve bu ülkenin Ukrayna’ya saldırısına atıfta bulunmadan da olsa Çin’in Kazakistan’ı, bağımsızlığının, toprak bütünlüğünün ve hakimiyetinin korunmasında destekleyeceğini ve bu ülkenin içişlerine karışılmasına karşı çıkacaklarını açıklaması da dikkatle not edildi. Böylece, 6 Ocak’da KGAÖ adına Kazakistan’a müdahalesini desteklediğini açıklayan Çin, yedi ay sonra Rusya’ya, Kazakistan’ın bağımsızlığının ve toprak bütünlüğünün korunmasında hayati çıkarları olduğunu hatırlatıyordu.

Xi Jinping’in 14 Eylül ziyaretiyle aynı zamanda Kazakistan’a yapılan diğer önemli bir ziyaret de Papa Francis’in “Dünya Dini Liderler Konferansı”na katılmak amacıyla Astana’yı ziyareti oldu (Davetli olmasına rağmen Rus Ortodoks Patriği Kirill toplantıya katılmadı). 2001’de Papa John Paul II’nin ziyaretinden yirmibir yıl sonra Papa Francis de, dünyanın yaşadığı önemli bir gerilim anında, bu gerilimin gelecekteki halkalarını oluşturma endişesi taşıyan Kazakistan’a bir ziyaret gerçekleştiriyordu. Bu ziyaret de Kazakistan’ın öneminin vurgulanması açısından yankı yaptı.

Öte yandan, yılın başında küçük cüz topraklarında LPG fiyatlarına itiraz olarak başlayıp, büyük cüz topraklarında rejime karşı gösterilere evrilen olayları KGAÖ’nün müdahalesiyle sonlandıran Tokayev’in, göstericilerin hedefindeki  kurucu başkan Nazarbayev’in izlerini silme, aile fertleri ve yakınlarını önemli görevlerden uzaklaştırma ve kendi gücünü konsolide etme çabalarının  Rusya’nın Ukrayna saldırısı sonrasında hızlanarak devam ettiği görüldü. Nazarbayev’in Güvenlik Konseyi başkanlığından uzaklaştırılmasından sonra, Haziran referandumuyla Nazarbayev’in  “Elbaşı” olarak anayasaya giren adı  çıkarıldı, Nazarbayev adına konan “ilk başkan bayramı” lağvedildi. Başkent Astana’nın Nazarbayev’e atıfla (bizzat Tokayev’in önerisiyle)  Nur-Sultan yapılan adı, tekrar Astana’ya çevrildi. Nazarbayev’in akrabaları ve yakınları önemli görevlerinden uzaklaştırıldı, bir kısmı yargılanmaya başlandı. 5 Haziran’da katılımın %68 olarak gerçekleştiği ve katılanların %77,18’inin oylarıyla kabul edilen anayasa referandumu ile Kazakistan’ın, süper başkanlık rejiminden güçlü parlamentoya sahip cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçtiği açıklandı.

Cumhurbaşkanı Tokayev’in, her ne kadar her fırsatta “Putin’in sadık bir müttefiki olduğunu” ifade etse de, Ukrayna savaşı akabinde Rusya’ya karşı sergilediği yukarıda özetlenen güçlü tutumunun, (1) Ocak gösterilerini bastırmak için Rus askerlerini yardıma çağırmasının bazı Kazak çevrelerde yarattığı olumsuz havayı dindirerek onu kahraman payesine yükseltmesi, (2) Nazarbayev ve ailesinin siyasi ve ekonomik görevlerden uzaklaştırılması, yolsuzlukla mücadele, anayasa referandumu ile başkanlık yetkilerinin azaltılıp, parlamentonun biraz daha ön plana çıkarılması, bu çerçevede (3) Tokayev’in önerisi üzerine, cumhurbaşkanının yedi yıllık bir dönem için sadece bir kez seçilmesini öngören kanunun da 16 Eylül’de Meclis’ten geçmesiyle, Cumhurbaşkanı Tokayev, 20 Kasım 2022’de erken başkanlık seçimlerinin yapılacağını ve kendisinin de aday olacağını açıkladı.

2019’da beş yıllık bir dönem için seçilen Tokayev’in 2024’ü beklemeyip, hemen erken seçimlere gitmesinin, toplumda kendisi hakkında oluşan olumlu kanaatten istifade ederek, Rusya kaynaklı güçlerin veya hala önemli nüfuzları bulunan  Nazarbayev aile ve yakınlarının zaman içinde ve mevcut zorluklara Ukrayna savaşının yansımalarının eklenmesiyle daha da kötüleşebilecek ekonominin  yaratacağı olumsuz havayı da kullanmalarına izin vermeden, durumunu konsolide etmeyi hedeflediği anlaşılmaktadır. 20 Kasım seçimleri yaklaşırken, dış güçlerin Kazakistan’ın istikrarını bozacak eylemlerde bulunmaya çalıştığı söylemleri de dillendirilmekte ve bu çerçevede tutuklamalar da olmaktadır. Bu söylemin, seçim taktiği olabileceği gibi, Ukrayna saldırısı çerçevesinde Rusya çevrelerini rahatsız etmek bakımından  bir gerçekliğe işaret ediyor olması da ihtimal dahilindedir.

2025 ÖNCESİ DURUM

Bu yüzyılın ilk çeyreğinin bitimine dört yıl kala uluslararası ilişkilerde de iklim değişikliğine benzer gelişmelerin ortaya çıktığını gördük. Kurallara dayandığı varsayılan uluslararası düzen 2014 yılından bu yana yepyeni boyutlar kazandı, kulvar değiştirdi. Rusya, 2014 yılında Kırım’ı işgal etti, Ukrayna’nın Donbas bölgesini istikrarsız kıldı. İçine hapsedildiğini düşündüğü düzene meydan okudu.

Çin’in son dönemde birçok hayati alanda sergilediği performans dikkatlerin Hint-Pasifik bölgesine yönelmesine neden oldu. Biden yönetiminin işbaşına gelmesiyle Amerika dünya sahnesine ve çok taraflılığa ‘geri döndü.’  Bu üç ana aktör arasında artık gizlenmesi mümkün olmayan stratejik bir rekabet başladı. Bu rekabet, karada, havada, denizde, siber alanda ve uzayda şiddetli şimşek sağanağına neden oldu. İklimle birlikte dünya siyasetinin doğası da değişti.

DEMOKRASİLERİN OTOKRASİLERE MEYDAN OKUMASI

Kendi bünyelerinde popülist akımların yükselmesine ve toplumlarını rehin almasına direnç göstermekte zorlanan demokrasiler, içlerinde karşılaştıkları sınamalara rağmen karşılarında konumlanan otokrasilere meydan okumak üzere sahneye çıktılar.

Haziran 2021 ayında gerçekleşen bir dizi etkinlikte demokrasilere damga vuran, olmazsa olmaz ortak değerlere şimdilik büyük ölçüde söylem düzeyinde olsa da Batı camiasının daha fazla sahip çıkmaya başladığına şahit olduk. Bunun pratikteki somut örneklerini sırasıyla G7, NATO, ABD-AB ve AB Zirvelerinde gördük. Batılı demokrasiler tüm Zirve bildirilerinde çoğulcu demokrasi, insan hakları ve temel özgürlükler ile hukuk devletinin vazgeçilemeyecek ortak değerler olduğunu en üst seviyede vurguladılar. Çeşitli alanlarda izleyecekleri siyasetin temel eksenine demokrasiyi ve bu ortak değerleri oturttular.

ABD-BİRLEŞİK KRALLIK ATLANTİK ŞARTI

Bu süreçte Biden’ın İngiltere’ye yaptığı ikili ziyaret sonunda 10 Haziran’da yayımlanan Atlantik Şartı kamuoyumuzda pek yankı bulmadı. 14 Ağustos 1941’de zamanın ABD ve Birleşik Krallık liderleri Roosevelt ve Churchill’in imzaladığı Atlantik Şartı, Biden ve Johnson tarafından seksen yıl sonra güncel koşullar ışığında yenilendi.

Kısa, çarpıcı ve iki ülkenin geleceğe bakışına ışık tutan on paragraflık bu Şartın anahatları şöylece özetlenebilir:

i) Demokrasinin ve açık toplumların ilke, değer ve kurumları savunulacaktır. Bu bağlamda, şeffaflık, hukuk devletinin idamesi , sivil toplum ve bağımsız medya öncelenecektir;

ii) Uluslararası işbirliğini ayakta tutan kurumlar, hukuk ve normlar güçlendirilecek; 21. yüzyılın sınamalarını karşılamak üzere uyarlanacak ve bu bütüncül yapıyı zayıflatmaya çalışanlara karşı gerekli gard alınacaktır;

iii) Egemenlik, toprak bütünlüğü ve ihtilafların barışçı yollardan çözümü ilkeleri temelinde birliktelik sergilenecek ve bunların pratikte uygulanmaları için çalışılacaktır;

iv) Bilim ve teknolojide üstünlüğü elde bulundurmak üzere güçler birleştirilecek ve korunacaktır;

v) Siber dahil modern tehditler yelpazesi karşısında kollektif güvenlik ile uluslararası istikrar ve dayanıklılığı sağlamak üzere ortak sorumluluk alınacaktır;

vi) Bu yüzyılda kapsayıcı, adil, iklime duyarlı, sürdürülebilir ve kurallara dayalı küresel ekonomi inşa edilecektir;

vii) İklim krizi karşısında bioçeşitlilik korunacak ve doğanın idamesi sağlanacaktır;

viii) Sağlık krizleri karşısında sağlık sistemlerinin küresel ölçekte savunulması için işbirliği yapılacaktır.

Yukarıda özetlenen Atlantik Şartının derin izleri bilahare yayımlanan uzun Zirve bildirilerinin de yönelim ve özünü yansıttı. Batılı demokrasilerin önümüzdeki on yıl boyunca izleyeceği adımları son derece yalın şekilde ortaya koyan Atlantik Şartını Türkiye’deki çoğu çevre ya ıskaladı, ya da işine gelmediği için üstünde durmadı. Vasatlığın bir adım ötesine geçmeyen iç gündemin labirentlerine gömmeyi yeğledi.

ABD-ALMANYA VAŞİNGTON DEKLARASYONU

Atlantik Şartına yansıyan ilke ve ortak değerler sadece bu Şartın metniyle kısıtlı kalmadı. Veda ziyaretlerine çıkan Almanya Şanşölyesi Merkel’in 15 Temmuz’da Vaşington’u ziyareti vesilesiyle iki lider aynı tarihte bir Deklarasyon yayımladılar. Biden-Merkel Vaşington Deklarasyonu kısaca şu ifadeleri içerdi:

i) İki ülke (ABD ve Almanya) arasındaki ilişkilerin temeli demokratik ilkelere, değerlere ve kurumlara olan ortak taahhüte dayalıdır;

ii) (Açık toplum yapılarına olan bir çağrı olarak) Açık bir dünyanın savunulmasının üstlenilmesinde ortaklaşa hareket edilecektir;

iii) Bütünlüğü olan, hür ve barış içinde bir Avrupa için aralıksız çalışma sürdürülecektir;

iiii) Gelişmekte olan yeni teknolojilerin baskıdan yana değil, özgürlüğe taraf olacak yönde kural, norm ve standartlara dayalı olması güvence altına alacaktır;

v) Ortak sınamalara (iklim değişikliği, pandemi, enerji gibi) karşı küresel çözümlerin geliştirilmesine öncülük etmede sorumluluk alınacaktır.

ATLANTİK ŞARTI İLE VAŞİNGTON BİLDİRİSİNDEN HANGİ SONUÇLAR ÇIKARILABİLİR?

Her iki bildiri metninin bu derece benzer içeriğe sahip bulunması tesadüf değildir. Batı dünyasının ABD Başkanı Biden’ın Vaşington’da evsahipliği yapacağını açıkladığı Demokrasiler Zirvesi vesilesiyle başta demokrasi olmak üzere ortak değerler ile kural, kurum ve normları öne çıkartmak yönünde çaba harcayacağını kestirmek kehanet olmayacaktır.

Bu değerlere yan gözle bakan, bunları başka bir medeniyetin değerleri olarak gören veya siyasi çıkarları uğruna özünde evrensellik bulunan bu ortak değerleri ihlal eden veya kenarından köşesinden dolaşmak isteyenlerin işi Demokrasiler Zirvesinde pek kolay olmayacaktır. Bu açıdan bakıldığında Demokrasiler Zirvesine hangi ülkelerin ne tür ölçütlerle davet edilecekleri şimdilik merak konusudur.

DEMOKRASİLER ZİRVESİNDE SAHNEDE NE BEKLENİR?

Özellikle Batı dünyası içinde addedilen ve kendi ülkelerinde izledikleri politikalarla, altına imza attıkları bildirilerde olsun, yukarıda özeti verilen metinlerde olsun açıkça telaffuz edilen ortak değer, kurum, kural ve normları uygulamakta cimri davranan veya bunlara sırtını çeviren ülkelerin konumlarının önümüzdeki dönemde daha da tartışmalı hale geleceği sürpriz olmayacaktır. Dolayısıyla, Demokrasi Zirvesinin demokrasiler ile otokrasiler ve demokratik dünya içinde olduklarını düşünen, ancak attıkları adımlarla söylem-eylem bütünlüğünde her geçen gün ‘demokrasi açıkları’na yeni halkalar ekleyen ülkeler arasında renkli görüntülere sahne olacağına kesin gözle bakılmalıdır.

BİDEN-PUTİN ZİRVESİ

16 Haziran’da Cenevre’de yapılan Biden-Putin Zirvesinde iki ülke devlet başkanı yeni bir Soğuk Savaşın peşinde olmadıklarını kamuoylarına açıklamışlardır. Bu açıklamanın, Batı dünyası açısından Rusya’yı, terörizmin yanısıra, ana tehdit kaynağı olmaktan çıkartmadığı bir gerçekliktir.  ABD-Rusya gerilimi öngörülebilir gelecekte sürecektir. Bu gerilime paralel ve eşzamanlı olarak ABD-Çin arasındaki çekişme de gündemin temel konularından birini oluşturacaktır.

Bölgesel ihtilaf ve çatışmalar da mevcut stratejik rekabet ortamında yaşam bulacak ve uluslararası gündemi uzun süre meşgul edecektir. Bu gözleme Türkiye açısından baktığımızda, Libya’dan başlayıp, Ortadoğu’dan geçen ve Orta Asya’ya uzanan oynak kuşakta yeni stratejik ortamda karşımıza çıkmakta olan sınamaları bütüncül bir yaklaşımla ayrıca değerlendirmek zorunlu hale gelmiştir.

DEMOKRASİLER VE OTOKRASİLER ARASINDAKİ BÜYÜK ÇEKİŞME

Görülen odur ki esas stratejik mücadele büyük resim içinde demokrasiler ile otokrasiler arasında vücud bulacaktır. Bunlar arasındaki gerilimli ilişkilerde, ortak değerler olarak, demokrasi,  insan hakları ve temel özgürlükler, hukuk devleti normları kurumsal bir temelde ana eksen olacaktır.

Batı dünyası, bu temel ekseni esas alacak, ilişkilerini buna göre uyarlayacak ve Soğuk Savaş dilini değil, aşk-husumet sarmalını çağrıştıracak yeni bir dil ve terim geliştirme yönünde hareket edecektir.

Bu satırların yazarı, yeni stratejik ortamı tanımlamak üzere ‘aşkla bezenmiş görünmekle birlikte ağır dozda husumet şırıngalı’ bir söylem geliştirileceğini düşünmektedir. Bunu, akışkanlık manasında gerilim dolu platonik bir ilişki ağı ( Foemance War) olarak nitelemek de mümkündür. Teknik deyimiyle bu, hibrit tehditlerle bezeli beşinci nesil savaş olarak da tanımlanabilir.

ARAFTA OLAN TÜRKİYE

Önümüzdeki döneme damga vuracak bu gelişmeler karşısında Türkiye’nin durumunu irdelediğimizde ve içeride toplumu, dışarıda diplomasiyi zora sokan mevcut yönetim davranış kalıplarına baktığımızda ülkemizin işinin daha da zorlaşacağını kestirmek kehanet olmayacaktır. Derinleşen stratejik rekabet sürecinde salt liderler arası diplomasiden medet umanlar, yayımlanan bildirilerden gerekli sonuçları çıkarmamakta ısrar ettikleri takdirde fena şekilde yanılacaklarını bilmelidirler.

Kurumsal diplomasiye yüz çevirenlerin, devletin ortak aklını devreye sokmaktan kaçınanların, demokrasi görüntüsü verip, içeride baskıcı yöntemleri rehber belleyenlerin, bulundukları bölgede ve ötesinde kendilerine mevcut ulusal güç bileşenlerini hiçe sayan rol biçenlerin doğru yönde ilerlemediklerine pratik hayatta bizzat kendilerinin tanık olmaları şaşırtıcı olmayacaktır.

Bu açıdan bakıldığında, Kabil uluslararası havalanında görev üstlenilmesi günü belli bir süre için kurtarabilir, ancak genel gidişattaki bozukluğu düzeltmeye derman olmaz. Asıl çare ülkenin, Cumhuriyetin kurucu değerlerine dayalı modernite, aydınlanma ve çağdaşlıkla uyumlu tarihsel yolculuğunda hiçbir komplekse ve tereddüte mahal vermeden ilerlemekte ve demokrasiyi tüm ortak değer ve normlarıyla benimseyip, içselleştirmekte bulunmalıdır.

Mevcut ortamda sonuç vermeyeceği görülen, çağın gereklerinden ve ulusun bütünlüğünden uzak başkaca bir gündem ve hedef güdüldüğü takdirde ülke ve toplum olarak çıkmaz sokaklarda boşu boşuna zaman, güç ve enerji kaybedileceği açıktır.