Avrupa Birliği Zirvesinin Ardından

Miloseviç’in gidişi, demokrasinin dönüşü

Slobodan Miloseviç dönemini takiben, Belgrad’daki yeni yönetimin, tüm ülkeyi felakete sürükleyen diktatörün lekeli mirasını geride bırakmak üzere verdiği mücadeleyi, Sırbistan’daki Türk büyükelçisi olarak (2003-2008) yakından izleme imkanım oldu. 2000 yılı sonbaharında düzenlenen seçimleri kaybeden Miloseviç önce yenilgiyi kabul etmedi, sokakları dolduran on binlerce insanın direnişi neticesinde koltuğunu bırakmak zorunda kaldı. Diktatör adalete teslim edilmediği takdirde Sırbistan’a demokrasinin gelemeyeceğini kavrayan yeni yönetim, siyasi risklerine rağmen, 2001 haziran ayında Miloseviç’i Lahey’deki Ceza Mahkemesine göndererek büyük bir engeli aştı. Sırbistan Demokratik Muhalefeti (DOS-Democratic Opposition of Serbia) adı altında görev yapan koalisyon, ülkenin tekrar demokrasi ve hukuk zeminine dönmesi için büyük çaba harcadı. Görevimin son yıllarında Sırbistan, artık dışlanan bir ülke olmaktan çıkmış, uluslararası camianın mutedil üyeleri arasına nispeten dahil olmuştu. Miloseviç’in, Yugoslav Federal Cumhuriyeti’ni içine yuvarladığı karanlık uçurumdan çıkararak, Sırbistan adıyla tekrar itibar kazandıran bu demokrasi ittifakının 3 liderinin (Zoran Djindgic, Vojislav Kostunica ve Boris Tadic) isimlerinin unutulmayacağı kanaatindeyim. Zoran Djindgic, 2003 mart ayında, başbakan koltuğunda demokrasi mücadelesi verirken, Miloseviç döneminde palazlanan sırp mafyası tarafından vuruldu (siyasi suikast), demokrasi kahramanı olarak tarihe geçti; milyonların katıldığı bir cenaze töreni ile uğurlandığını hatırlıyorum.

Sırplar yegane suçlu olmayı kabul etmezler

Yıllarca Bağlantısız Bloğun liderleri arasında yer almış Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin saygın bir vatandaşı iken, 10 yıl içinde, ülkenin parçalanması, iç savaş, soykırıma varan katliamlarla suçlanma, ülkenin NATO tarafından bombalanması ve nihayet Kosova’nın kaybedilmesi; tabiatıyla tüm bu trajik gelişmeler, sade Sırp vatandaşını, baş edilmesi çok zor bir travma ile karşı karşıya bıraktı. Çoğunluğun psikolojisi sarsıldı, kimyası bozuldu.

Görevin sonunda Ankara’ya döndüğüm dönemde manzara şöyleydi: Sırp halkının neredeyse yarıya yakını, Miloseviç’in yegane suçlu olduğuna inanmıyor, Hırvatların, Boşnakların, Kosovalı Arnavutların, en az Sırplar kadar suçlu olduklarını inatla savunuyordu. Tito Yugoslavya’sının parçalanmasında, batının günahı ve sorumluluğu bulunduğunu, Bosna savaşında bütün suçun Sırpların sırtına yıkılması için batılı ülkelerin elele verdiklerini iddia ediyorlardı. Bu sancılı dönemde Sırpların arkasında duran yegane ülke ise Rusya idi.

Balkan ülkeleri : Brüksel yolcuları

5-10 yıl sonra manzara şöyle değişti: Slovenya’ya ilaveten, Hırvatistan da Avrupa Birliği üyesi oldu. Sırbistan’da batıya karşı olumsuz yargılar bir kenara konularak rafa kaldırıldı. Halkın çoğunluğu Avrupa Birliği (AB) üyeliği üzerinden Avrupa ile bütünleşmeye sıcak bakmaya başladı. Bütün Balkan ülkeleri AB üyeliği için sıraya girmiş iken Sırbistan’ın tek başına kalarak tecrit edilmesinin bir manası olmadığı kabul gördü. Bu hakim anlayış çerçevesinde Miloseviç’in fikirlerini savunan siyasi partiler benimsedikleri çizginin çıkmaz yol olduğunu idrak ile değişim geçirerek istikametlerini Brüksel’e çevirdiler. Bu radikal siyasi evrime önderlik eden Aleksandar Vucic’in Sırp İlerleme Partisi ülkenin bir numaralı partisine dönüştü. Bir zamanlar Miloseviç’in kabinesinde yer alan Vucic 2015 yılında Srebrenitsa soykırımında öldürülen Boşnakların anısına inşa edilen mezarlığı ziyaretle anıta çiçek bıraktı.

Sırbistan: AB’ye evet; NATO’ya hayır

Aleksandar Vucic önderliğindeki Sırbistan, AB yolunda diğer Balkan ülkelerinin izini takip ederken, NATO üyeliği konusunda gruptan ayrılmayı tercih etti. 1999 yılında, NATO’nun, BM Güvenlik Konseyinin kararı olmaksızın (Konseydeki Rus vetosundan ötürü), Yugoslav askerlerinin Kosova’dan çıkmasını sağlamak üzere, Sırbistan’da çok sayıda askeri hedefi, köprüleri ve bazı sivil hedefleri bombaladığı dikkate alındığında, Sırp kamuoyunun NATO üyeliğine karşı durmasının sebepleri kolayca anlaşılacaktır. Sırp milliyetçisi liderlerin arkasından koşarak, Boşnak ve Arnavutlara saldıran Sırp güçlerinin, NATO müdahalesi olmaksızın durdurulması, ve de, hem Bosna’da, hem Kosova’da, çatışmalara son verilmesinin mümkün olmayacağı hususunda, sıradan Sırp vatandaşının ikna edilmesinin hayli müşkül olduğuna yakinen şahit oldum. Belgrad’ın en işlek caddelerinden Kneza Miloşa üzerinde bulunan Yugoslav Savunma Bakanlığının, 1999 yılından bu yana, bombalanmış halde bırakılması ve adeta açık havada sergilenmesi, NATO karşıtlığının yüzeysel olmadığının işaretidir.

Sırp-Rus dayanışması zirvede

SSCB’nin dağılmasından bir süre sonra, Rusya’nın toparlanması ile birlikte, Moskova, gerek Bosna’da, gerek Kosova’da, her zaman ve koşulsuz Belgrad’ın yanında olmuştur. Sırbistan’daki Rusya temsilcisi en itibarlı büyükelçilerden sayılmıştır. Rus büyükelçiliklerinin, Sırbistan temsilciliğinin bulunmadığı ülkelerde (özellikle Afrika’da), Kosova’nın bağımsızlığının tanınmaması(menfi) için girişimlerde bulunduğunu biliyoruz. Dayton Barış Anlaşması ile kurulan Bosna-Hersek, Boşnak ve Hırvatların oluşturduğu bir federasyon ile  Sırpları kapsayan “Republika Srpska” dan meydana gelir. Bu çok uluslu ve hayli karmaşık devletin çarkları, 25 yıldan bu yana, Sırp ortaktan ötürü dönmez. Zira, Sırp  ortağın başındaki Milorad Dodik ve arkasındakiler, mensubu  oldukları devlete inanmazlar ve Sırbistan’a ilhak etmek için çaba gösterirler. Burada da, Republika Sırpska’nın ve Dodik’in en büyük destekçisi olarak, karşımıza yine Rusya çıkar. Rusya, başından bugüne, Bosna-Hersek devletini umursamamıştır; lakin, devletin Sırp ortağının kankasıdır.

Sırplar kayıtsız Putin destekçisi olmamalı

Yukarıdaki paragraflarda Sırpların ve Rusların karşılıklı duydukları yakınlığı ve iki ülke arasındaki  derin bağları vurgulamış olduk. Ancak, Putin’in Ukrayna saldırısıyla sözkonusu dostluk daha da ileri bir aşamaya geçmiştir. Sırbistan’da, Ukrayna krizinin gölgesinde düzenlenen 3 nisan seçimleri sonucunda Sırbistan parlamentosu daha da sağa kaymış, Rusya destekçisi partilerin veya ittifakların tamamı başarılı neticeler elde etmiştir. 2017 yılından itibaren Sırbistan’ı yöneten Aleksandar Vucic, bir yandan AB ile katılım müzakereleri yürütürken diğer yandan da Rusya ve Çin ile yakın işbirliğini sürdürmüştür. Bu dengeli dış politika, düne kadar, Sırp seçmen nezdinde takdir görmüş, Avrupa Birliği nezdinde ise tartışmalara yol açmamıştır. Ancak savaşın tüm dünyada yol açtığı derin tepkiler ile, AB içinde sebebiyet verdiği dayanışma ve radikal yön değişikliği çerçevesinde, Brüksel’in önümüzdeki dönemde Belgrad’a baskı yapması kaçınılmaz gözükmektedir. Artık algoritma değişmiştir. Berlin’in, Rusya politikası yeni gerçeklere binaen kapsamlı biçimde yön değiştirmiş ise, AB adayı Belgrad’ın da benzer biçimde rotasını düzeltmesi beklenecektir. Pragmatizm alanında yetenek sahibi olduğu kabul gören Aleksandar Vucic, Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısına dair BM Genel Kurulunun kınama kararında ve Rusya’nın BM İnsan Hakları Konseyi üyeliğinin askıya alınması oylamasında, batı ülkeleri ile birlikte hareket ederek, ilk sınavını başarıyla geride bırakmıştır.

Müstakbel sınavların daha çetin geçmesi muhtemeldir.

Rusya’nın Ukrayna saldırısının hemen ertesinde, 4-5 bin kişi civarında bir kalabalığın, Belgrad’da, ellerinde Rus bayraklarıyla, Putin’i desteklemek üzere meydanları doldurduğunu, resimli BBC haberinden kaygıyla okudum. Bildiğim kadarıyla, dünyada başka hiçbir ülkede böyle bir manzara yaşanmamıştır. Sırp-Rus yakınlığı ve dostluğu ne kadar derin olursa olsun (son bir araştırmaya göre halkın yüzde 83 Ruslardan yana) Ukrayna’nın istilasına ve bombalanmasına, hiç bir şekilde müsamaha gösterilemez. NATO’nun Sırbistan’ı bombalamasının üzerinden 23 yıl geçmesine rağmen, yaşanan ıstırabı haklı olarak unutamayan ve affedemiyen Sırp seçmeni, bombayı sallayan Rusya olduğu takdirde tecavüzcüye destek mi vermektedir?

İstikbal Moskova’da değil, Brüksel’de

Sırp halkı üzerindeki Miloseviç lekesi, Sırbistan Demokratik Muhalefeti’nin olağandışı gayretleriyle zaman içinde silinebilmiştir. Putin Rusya’sının günahlarını benimseyerek zar zor kazanılan bu itibarı yeniden lekelemek yanlış olacaktır. Sırbistan’ın bölgenin sabıkalı ülkesi olduğunu unutmamasında fayda vardır. AB’ne giden yolun, uzun, ince ve meşakkatli olduğu söylenir. Kosova’nın tanınması, Srebrenitsa’da soykırım yapıldığına ilişkin Mahkeme kararının kabulü gibi koşullar, zamanı gelince, Brüksel’de Sırbistan’ın önüne konulacaktır. Dünyanın tecrit ettiği dönemde, Putin Rusyası ile daha da yakınlaşmanın Belgrad’da işleri kolaylaştırmayacağı açıktır. Balkanlarda, yakın geçmişte yaşanan katliamlardan gerekli derslerin çıkarılması vakti ne zaman gelecektir? Eski bir Belgrad sakini sıfatımla, Sırbistan’ın, diğer Balkan ülkelerinin gerisinde kalmadan, AB  yolculuğuna sorunsuz devam etmesini samimiyetle temenni ediyorum.

NATO MADRİD ZİRVESİNE HAZIRLANIRKEN

2022 Haziran ayında Madrid’te düzenlenecek NATO Zirvesine iki ay kaldı. İttifakın on yıllık geleceğine yön verecek yeni Stratejik Konseptin (STKON) kabul edileceği bu Zirve küresel güvenliğin kökten dönüşüme uğradığı çok kritik bir dönemeçte gerçekleşecek. Rusya’nın Ukrayna’ya karşı giriştiği işgalin ne yöne evrilebileceğini kestirmenin kolay olmadığı bir süreçte Batı dünyası için kritik bir dönüm noktasına sahne olacak.

An itibariyle ne medyada ne de akademi dünyasında Türkiye’nin mensup olduğu NATO’nun geleceğini tayin edecek hayati önemdeki STKON’la ilgili olarak henüz doyurucu bir haber-yorum veya analize rastlanmıyor. Başta ekonomik güçlükler olmak üzere günlük gailelerin damga vurduğu mevcut iç ortamda olağan karşılanması gerekli bu konudaki duyarsızlığın Zirve yaklaştıkça yerini bir hareketlenmeye bırakacağı aşikar. Öte yandan, özellikle transatlantik dünya ve küresel gündem açısından hiyerarşik olarak en önemli belgelerin başında gelen STKON’un neyi simgelediği ve olası içeriği Türkiye’nin yakından izlemesi gerekli bir süreç oluşturmakta.

STRATEJİK KONSEPT NEYİN TEMSİLCİSİ?

STKON, her şeyden önce çoğulculuğa ve kuvvetler ayrılığına dayalı, temel insan hak ve hürriyetlerine saygılı ve hukuk devleti normlarını benimsemiş demokratik ülkeler için ana bir rehber oluşturacak.

2019 Aralık ayında düzenlenen NATO Londra Zirvesinde başlatılan süreç doğrultusunda İttifakın siyasi boyutunu güçlendirmeye dönük arayış ilk meyvesini uzun bir uğraş sonunda 2020 yılında verdi. Bağımsız bir Uzmanlar Grubu, NATO’nun yeni STKON’na esas oluşturacak NATO 2030: Yeni Bir Çağ İçin Birliktelik Raporu’nu hazırladı. Bu rapor geçen yıl Haziran ayında düzenlenen NATO Zirvesinde Liderler düzeyinde ele alındı ve onaylandı. Şimdi sıra bu Rapor temelinde yeni STKON’un hazırlanıp, onay için  yine liderlere sunulmasına geldi.

Ukrayna’da süregiden savaş halen küresel gündemin ana odak noktası durumunda. Diğer taraftan, bu durumun, 2008’den bu yana sahada vücud bulan, 2022 Şubat ayıyla birlikte zirve yapan Rusya’nın saldırgan tutumuna rağmen NATO bünyesinde STKON’a ilişkin olarak yapılan çalışmaları köstekleyen değil, tam tersine hızlandıran bir tabloyu ortaya çıkarttığını tahmin etmek kehanet oluşturmaz.

STRATEJİK KONSEPT BAŞLICA NELERİ KAPSAYABİLİR?

Yapılmakta olan çalışmaların son aşamalarında yeni STKON için dönemin ruhuna uygun bir başlık bulmak gerekecek. Bu bağlamda, yeni STKON’nun başlık adayları arasında ‘Yeni Güvenlik Mimarisinde NATO’nun Rolü’ mealinde bir tercihte bulunulabilir.

Elbette bulunacak başlık temel bir mesele değil. STKON’un olası içeriğinde neler bulunabilir konusuna odaklanmak daha doğru bir yaklaşım oluşturur. Dolayısıyla, metnin hangi ana bölümler üzerine inşa edileceği üzerinde durmak gerekli. Bu çerçevede, ‘kristal küremiz’ henüz bulanıklığını korusa da şu temel hususların STKON’un ana yönelimini belirleyeceği öne sürülebilir:

– Yeni STKON hiç şüphesiz demokratik ülkeler grubu için manifesto benzeri bir bölüm içerecek. Bu bölümde, esasen NATO’nun kurucu antlaşması olan Vaşington Antlaşmasında yer bulan, BM Şartına ve uluslararası toplumun, ciddi sancılara da sahne olsa, 2. Dünya Savaşı ertesinden bugüne kadar geliştirdiği uluslararası hukuk içtihadına esas oluşturan temel ilke ve değerler ile alınan kararlara vurgu yapılacak. Mevcut ortamda NATO üyesi ülkelerin kamuoylarına söz konusu ortak ideal ve değerlere sahip çıkmaları için güçlü bir çağrıda bulunulacak. Bunlara meydan okuyan devlet veya devlet dışı aktörlere karşı tutum alınması gereğinin altı çizilecek.

– Muhtemelen takip edecek bölümde mevcut güvenlik ortamının özellikleri üzerinde durulacak. Çok kutupluluğa (veya iki kutupluluğa) evrilmekte olan küresel düzenin tanımı yapılacak. Bu tanım içinde bölgesel bir örgüt olan NATO’nun, belli çevrelerin iddia ettiğinin aksine ‘dünya jandarmalığına’ soyunmayacağı, ancak terörizm, siber dünya, hibrit tehditler, iklim değişikliği, pandemi ve uzaydaki rekabet gibi sınır aşan sınamalar karşısında küresel bir bakışa sahip olması gerektiği kaydedilecek. Bunlara karşı konumu ve rolü belirlenecek.

– Küresel güvenliğin geniş ölçekli bir tanımının tehdit değerlendirmesiyle tamamlanması STKON’un diğer bir ana bölümü olacak. Bu çerçevede, NATO 2030 Raporundan hareketle Rusya ve terörizm asli tehdit unsurları olarak betimlenecek. Çin’in hemen her alanda yükselen gücü karşısında bu ülke, sadece stratejik bir rakip olarak değil, aynı zamanda küresel sınamalar bağlamında işbirliği sunabilecek bir ortak olarak değerlendirilebilecek. NATO’nun kurum olarak Çin’e karşı savunma planı yapmasını bekleyenler yanıldıklarını görecekler. Tehdit değerlendirmesi bölümünde olası bölgesel rakiplere, diğer bir anlatımla, rakip alt-kutuplara değinilmesi yadırgatıcı olmayacak.

– Büyük sarsıntılara sahne olacak yeni güvenlik ortamı ve buna uygun tehdit değerlendirmesi ışığında NATO’nun temel görevleri ele alınacak. Bu görevler (kollektif caydırıcılık ve savunma, kriz yönetimi ve işbirliğine dayalı güvenlik) aynı kalacak. Bunların 360 derecelik bütüncül bir anlayışla yürütülmesinin esas oluşturacağının altı yeniden çizilecek. Bu çerçevede, İttifakın hedef düzeyine, yeni döneme uyarlanacak konvansiyonel-nükleer kuvvet-komuta tertip ve yapılarına dair  yönlendirici esaslar STKON’da kısaca tanımlanacak.

– 2014 yılından günümüze kadar geçen süre içinde Zirvelerde alınan kararlar teyid olunacak. Bunların yeni döneme uyarlanacak uygulamaları için bir dizi görevlendirmelerin esasları ortaya konacak. Bunlar arasında demokrasilerin otokrasiler karşısındaki dayanıklılığını artırmaya dönük yeni hamlelerin gündeme gelmesi sürpriz oluşturmayacak. STKON, müttefik ülkelerde olduğu gibi ortak ülkelerde de demokrasinin kurum ve kurallarıyla güçlendirilmesine yönelik bir zemini ön plana çıkaracak.

– Hint-Pasifik bölgesi dahil NATO’nun ortaklık ağları kurduğu bölge ülkeleriyle yeni döneme uygun ilişki modelleri üzerinde durulması da şaşırtıcı olmayacak. Demokrasi cephesinin bu yönü itibariyle de güçlendirilmesi STKOM’un ana yönelimlerinden birini oluşturacak.

– NATO-AB ilişkileri bağlamında AB yine stratejik ortak ilan edilecek. STKON’da, AB’nin Stratejik Pusulasına kıyasla AB’yle ilişkilerin önemi daha vurgulu olabilecek. İlişkilerin resmi ve gayrı resmi formatlarda arttırılması gereğine işaret edilebilecek. Öte yandan, AB’nin güvenlik-savunma alanındaki stratejik otonomisinin sınırlarına dair ipuçlarının STKON’da yer verilecek ifadelerde yer bulması beklenecek.

– Yeni ve çığır açan teknolojilerde NATO üyesi ülkelerin üstünlüğü elde tutmaları için kendi aralarındaki dayanışma ve işbirliğini arttırması istenebilecek. Uzay ve kuantum teknolojileri, akıllı zeka, insansız olanları dahil yeni nesil sistem ve platformların geliştirilmesi gereği ön plana çıkarılacak.

– STKON’un son bölümünde, NATO’nun transatlantik dayanışma ve işbirliği için temel bir istişare forumu oluşturduğu tespitinden hareketle İttifak üyesi ülkelerin, dönüşüm içindeki küresel durum karşısında yeni bir düzenin inşa olunmasında birlik ve uyum içinde hareket etmeleri gerektiği, bu bağlamda demokrasilerini derinleştirip güçlendirmelerinin elzem olduğu, uluslararası hukukun kural ve normlarına sahip çıkmaları lazım geldiği yolunda güçlü bir çağrı yer alacak.

YENİ DÖNEMDE GÜVENLİK MİMARİSİ VE TÜRKİYE

Rusya’nın Ukrayna’da giriştiği işgal eylemi hiç şüphesiz uzun dönemde şekillenecek yeni bir çağı başlattı. Oluşum halindeki yeni küresel düzen içinde ağırlığını giderek daha fazla hissettiren jeopolitik-jeostratejik çekişmeden yeryüzünün tüm aktörleri değişen ölçülerde de olsa paylarını almakta. Bu yeniden yapılanma sürecine NATO da bir şekilde dahil olacak. İttifak, küresel çekişme içinde daha fazla bütünleşme, uyum sağlama ve bundan hareketle rol ve konumunu belirlemekle sınanacak. Bu sınamanın sonuçlarının izdüşümlerini STKON’da kısa bir süre sonra göreceğiz.

Ukrayna’nın işgaliyle birlikte bölgede bundan en fazla etkilenen ülkeler arasında Türkiye de bulunuyor. Hem güvenlik hem ekonomik-ticari alanlarda ortaya çıkan kötüleşmenin sonuçlarını yaşıyor. Bu süreç devam ederken demokrasisindeki geri gidiş hızlanıyor. Türkiye maalesef artık demokratik olmayan ülkeler kategorisinde görülüyor ve otokrasiye savrulmakta olduğu algısı günden güne güç kazanıyor.

Temelleri Rönesans ve Reformasyonla atılan, Fransız Devrimiyle ve Aydınlanma çağıyla pekişen, ulus-devletlerin doğuşuyla yeni boyutlar kazanan, insanlığa maliyeti yüksek büyük devinim ve devrimlerle makas değiştirip ana eksenlerini BM Şartı, Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi, Avrupa Konseyi, AGİT, AB ve OECD gibi kurumlarda bulan, uluslararası hukuku da kapsayan hukuk devletini önceleyen çağdaş demokratik norm ve uygulamalardan uzaklaşmakla karşımızda şekillenmeye başlayan yeni bir çağda Türkiye’nin layık olduğu yere gelmesini ummak boş bir hayalden ibaret kalacak.

Özünde dünya demokrasi tarihinin esaslarına vücud veren Batı normlarını ve kurumlarını kendi ‘çağdaşlık’  anlayışları doğrultusunda bugün yerden yere vurmakta beis görmeyen modern ve seküler görünümlü çevrelerin Türkiye’nin demokrasiden uzaklaşmakta olduğundan yakınmaları gerçekten ibret verici bir durum. O çevrelerin sergiledikleri duruşu, geleceklerini çağdaş ve çoğulcu demokraside aramayanların veya Türkiye’nin konumunu başka coğrafyaların değerlerinde görenlerin yönetim çarklarını bilerek veya bilmeyerek yağlamaktan başka bir çaba olarak tanımlamak mümkün değil.

Herhangi bir ittifak veya grup mensubiyetinden bağımsız olarak geleceğimizi, Büyük Önder Atatürk’ün  belirlediği doğrultuda çağdaş, modern, çoğulcu ve seküler demokraside, diğer bir anlatımla, Batı demokrasileri yanında değil, başka mecralarda veya coğrafyalarda arayanların yanında saf tutmak veya sonuç itibariyle bu tür çevrelerin ekmeğine yağ sürmek felaket reçetesinin bir kalemi olarak anılmaktan öteye gitmeyecek.