Sanatçı nasıl algılar Lozan’ı? Film, roman, oyun çıkarabilir mi diplomatik atışmalardan? İsterse yapar. Dar mekânda her türden heyecanlı konuşmalar iyi malzemedir sanat yapıtı için. Hitchcock’un İp’i (The Rope), Sydney Lumet’nin Oniki Öfkeli Adam’ı bu bağlamda iki örnektir. Sadece film değil tiyatro oyunu da olmuşlardır. Lozan niye oyun, film olmasın? Olmuş da…
Lozan ile ilgili üç tiyatro oyunu okudum. İlki, Ataol Behramoğlu’nun 1993’de çıkmış Lozan’ı (Boyut yay.), İkincisi Memet Baydur’un Lozan’ı ( 2003, İletişim). Üçüncüsü Erol Toy’un yazdığı Lozan (Mitos / Boyut, 2010). Üçü de başka oyunlarla birlikte yayımlanmış. Umarım, bir profesyonel, Lozan konulu sanat yapıtlarını toparlar, ayrıca yayınlar. Böyle bir çalışma yüzüncü yıldönüme yetişebilir. Bu arada biz bulabildiğimizi okuyalım.
Üç oyunun yazımı en eski olanı Erol Toy’unki. 1972 – 92 kayıtlı. 28 sahneden oluşuyor. Konferansın öncesinden ilk bölümünün sonuna kadar uzanıyor. Konferansın başlangıç bölümü üzerinde uzun durulmuş. Çünkü Lord Curzon ve diğer Batılı delegeler Türkiye’yi Dünya Savaşında yenilmiş ülke sayarak, heyetimizi eşit muhatap tanımaya yanaşmamışlardı. İsmet Paşa’nın ilk başarısı masaya eşit olarak oturmaktır. Yenik değil, kurtuluş savaşı kazanmış bir ülkeyi temsil ettiğini kabul ettirmiştir.
Oyunda, azınlık ve birkaç konu dışında müzakerelere girilmez. Genel hava verilmeye çalışılır. Bu amaçla masa dışı görüşmeler de ele alınır. Masada sunulan mutfakta pişirilendir çoğu kez. İngilizler, ABD dahil diğer Batılıları masa dışında “kafaya alır”. İsmet Paşa da karşılığını verir. Anlatılanlardan, emperyalizme karşı diplomatik savaşım veren bir Türk heyeti imgesi çıkar.
Oyunun güzel bir yönü de Türk heyetinin mihmardarı Jacqueline’in ön düzlemde bir kişi olarak gösterilmesidir. Jacqueline’in girişken görev anlayışı, İsmet Paşa ile ilişkisi oyuna hem renk katar, hem de insani boyutu güçlendirir.
Oyunun sonunda İsmet Paşa Lord Curzon’un restini görüp Lozan’dan ayrılır. Masaya yumruğunu vurup kalkma geleneğinden sayılabilecek bu davranış, Türk heyetinin Lozan’ın ikinci bölümünde daha iyi sonuç alacağının işaretidir.
Behramoğlu olaya geniş bir açıdan bakar. Tanzimat Fermanından Cumhuriyetin ilânına kadar tarihsel çerçeve içinde ele alır Lozan’ı. Yazar, oyun yoluyla, modernleşme sürecinin Batı emperyalizmiyle ilişkiler yönü üzerine düşünür. Emperyalist ülkelerin paylaşım kavgalarına koşut olarak bir burjuva sınıfının da geliştiğini görürüz. Geleceği olan bir sınıf. İstanbul’a Refet Paşa’nın girmesiyle birlikte “Milli Türk Ticaret Birliği” flaması açılır. Yeni Türkiye, anti – emperyalist bir savaşım vermekle birlikte kapitalist ekonomiyi değillememiştir. Üstünde düşünülmesi gereken bir paradoks. Bence, Batıya, demokrasi, ekonomi, bütün boyutlarda yönelme seçilmiştir. Savaşım, sınıfsal olmaktan çok ulusaldır. Oyunda bu ayrım, Bekir Sami’nin Londra’da izlediği ödüncü tutum ile İsmet Paşa’nın Lozan’da verdiği bağımsızlık kavgası anlatılarak belirgin kılınır.
Oyunda iki müzakere konusu işlenmiştir. Birincisi Boğazlar, ikincisi Musul. Boğazlar konusunda Türkiye, Batı ile SSCB’nin emelleri arasından, kendi dengesini kurarak çıkacaktır. Musul müzakerelerindeyse emperyalizmin en çıkarcı, çikrin yüzü sergilenir.
Behramoğlu’nun oyunu, sorgulayıcı yönleriyle farklı bir çalışmadır. Sahneye konulması elli kadar kişi gerektiren, dolayısıyla tiyatro tekniği açısından da dikkat çeken bir oyundur. Yazar ve tarihçi tipleri de oyuna tartışmalarıyla katılarak seyirciyi kalıplaşmış fikirleri aşıp düşünmeye iter. Verilen bir mesaj varsa, bence, Kurtuluş Savaşının devrimci ruhunun sosyalizme doğru sürdürülmesi gerektiği yönündedir.
Behramoğlu’nun oyunu da Lozan’ın sadece ilk bölümünü kapsarken, Baydur Antlaşmanın imza törenine kadar bütün bir süreci işler. Oyunun başında İsmet Paşa’nın gözü bir Sevr vazosuna takılır. Sık sık kırmak niyetiyle dokunduğu vazoyu oyunun sonunda yere çalar.
Baydur’un oyununa iki tip renk katar. Birincisi diplomat Numan’dır (Menemencioğlu). Artık Kurtuluş savaşının içinden gelen bir hariciyeci sınıfı Türkiye’nin çıkarlarını savunacaktır. Diğer ilginç tip ise Ermeni çevirmen Nadiryan’dır. Bu tip üzerinden Ermeni konusu tartışılır. Yeni Türkiye değildir facianın sorumlusu. Yeni Türkiye’de toplum ayırımcı değil, kaynaşmacı olmalıdır (Oldu mu? O ayrı…).
Baydur’un oyununda ufak dokunuşlar, göndermeler yoluyla birçok müzakere konusu işlenir. Bu bakımdan Baydur’ur oyunu diğer ikisinden daha kapsayıcıdır. Oyun, İsmet Paşa’nın olayları anımsadığı sahnelerle zaman boyutunda ileri de taşınır. Bu da oyuna canlılık katar, seyirciyi İsmet Paşa ile birlikte geçmişi değerlendirmeye iter.
Baydur, diğer delegeleri adları değil, milliyetleriyle anar, “İngiliz” der. Lozan ile ilgili genel kültürde aklımıza gelen ad, Lord Curzon’dur. Diğer iki oyunda anılır. Lord Curzon, acımasız bir profesyoneldir. Zekâsı, bilgisi, saldırgan üslûbuyla rakibini köşeye sıkıştırıp ezmekten zevk alır. Bu özellikleri ismet Paşa’ya sökmemiştir, ama zihnimizde iblis görünümlü bir Lord Curzon imgesi oluşmasına yol açmıştır. Lozan’ın ikinci bölümündeki İngiliz delegesi Horace Rumbold’un adını ancak meraklılar bilir.
Yıllar sonra İsmet Paşa şöyle anacaktır Lord Curzon ile ilişkisini: “…bende kalan bir sevgi ve saygı hissidir. Beraber çalıştık, çok mücadele ettik. Ama karşılıklı aradığımız neticeye elbirliği ile vardığımızı zannediyorum.”
Lozan’da sadece Türkiye kazanmamıştır. Barış kazanmıştır. İsmet Paşa’nın sözünün anlamı budur. Her üç oyunda barış fikrinin vurgulanması sanatın ruhuna da uygundur. Sanatçılarımızdan Lozan ile ilgili yeni çalışmalar bekleriz.
