Milo’nun Karadağ’ı

Erdoğan yeni ABD yönetimiyle şahsi değil kurumsal ilişkiye razı olmak zorunda kaldı. YPG meselesinde de istediğini alamayacağını anladı. Biden ise Rus yapımı S-400’lerin iade edilmeyeceği gerçeğini kabullendi. ABD demokrasi ve insan hakları konularında moral üstünlüğünü kaybetmiş olduğu için Türk tarafına yaptığı çağrılar hiçbir etki yaratmadı. Dolayısıyla, 2021 yılında, Türkiye-ABD ilişkileri yeni ve zoraki bir zemine oturmaya başladı.

2021, Türkiye-ABD ilişkilerinin herhangi bir kırılma yaşanmaksızın yönetilmesi bakımından tarafların yoğun gayret sarfettikleri bir yıl oldu. İki ülkenin birbirinden beklentileri doğal olarak hayli farklıydı. Aralarındaki derin güvensizlik ortak bir gündem üzerinde ilerlemeyi engelliyordu. Buna rağmen, mevcut çetrefil sorunlara odaklanmadan, ilişkileri al-ver zemininde yürütmek için tarafların yıl boyunca adeta fiili bir uzlaşı içinde hareket ettikleri gözlemlendi.

Öncelikle, Türk tarafı, iki ülke arasında Trump zamanında kurulan liderler düzeyindeki kişisel ilişki sürecinin Başkan Biden döneminde sürdürülemeyeceğini anladı. Cumhurbaşkanı Erdoğan, Başkan Trump döneminde olduğu gibi, ikili ilişkileri kişisel zeminde yürütmek konusunda yeni ABD Başkanı Joe Biden’ı ikna etmeye muvaffak olamadı.

Nitekim, Erdoğan, uzun süre Biden’dan telefon bekledi. Hedefi, telefon görüşmesi neticesinde, Biden’la, Trump döneminde olduğu gibi, kurumların dışlandığı, kişisel bir ilişki başlatmaktı. Biden, iktidarı devralmasından üç ay sonra, Türkiye için hassas bir tarih olan 24 Nisan’dan bir gün önce Erdoğan’ı arayarak, ertesi gün yapılacak Beyaz Saray açıklamasında “Ermeni soykırımı” sözcüğünün kullanılacağını bildirdi. Ayrıca, 14 Haziran 2021 tarihinde Brüksel’de düzenlenecek NATO zirve toplantısı vesilesiyle kendisiyle görüşeceğini söyledi. Erdoğan, nihayet istediğini elde etmişti. Türkiye’nin yıllardır kuvvetle karşı çıktığı “Ermeni soykırımı” sözcüğünün ilk defa Beyaz Saray açıklamasında yer almasına dahi fazla tepki göstermedi.

14 Haziran’da Biden ile buluştuğunda, onu şahsi zeminde ilişki yürütmeye ve bu suretle mevcut anlaşmazlık konularında pragmatik çözümlere ikna edebileceğini düşünüyordu. Bu konuda, Biden ile eskiye dayanan özel ilişkilerine ve Türkiye’nin ABD bakımından vazgeçilmez bir ülke olduğu yolundaki mutlak inancına güveniyordu. Ancak, beklediği gibi olmadı. Biden ile 14 Haziran’da yaptığı başabaşa görüşmeye rağmen istediği yakınlığı kuramadı.

Erdoğan, iki ülke arasındaki en önemli sorunu oluşturan S-400’ler konusunda da Biden’ı ikna edemedi. Bu silah sisteminin, NATO radar ağına entegre edilmesinin mümkün olduğu konusundaki argümanlarını, ne ABD’ye ne NATO’ya kabul ettirebildi. ABD’nin Türkiye’yi yapım ortağı olduğu F-35 projesinden dışlaması ve sembolik düzeyde de olsa savunma sanayii alanındaki Türkiye’ye yönelik yaptırımları, Türkiye’nin savunma konularında ABD’ye duyduğu güvensizliği derinleştirdi.

Erdoğan açısından hayati önem taşıyan bir diğer konu da, ABD’nin YPG ile ilişkisinin sonlandırılmasıydı. Türkiye için ulusal güvenlik sorunu teşkil eden, ABD’nin Suriye’deki YPG unsurlarına verdiği desteğin kesilmesi yolunda Biden’a yaptığı sayısız çağrılar da olumlu karşılık bulmadı.

Erdoğan, Biden ile ikinci bir görüşme yapmak için ısrarlı girişimlerini sürdürdü. Ancak, Biden’dan randevu alabilmek hiç de kolay olmadı. İlk denemeyi, her yıl Eylül ayında düzenlenen BM Genel Kurulu toplantılarına katılmak üzere 19 Eylül’de gittiği New York’ta yaptı. New York’a giderken asıl amacı ABD Başkanı Joe Biden ile görüşebilmekti.

Böylece, Biden ile 14 Haziran’da Brüksel’de gerçekleştirdiği görüşmeyle kurmayı başardığı kişisel ilişkiyi biraz daha sağlamlaştırma imkânını bulacaktı. Ama evdeki hesap çarşıya uymadı. Biden, Türk tarafının bütün girişimlerine rağmen Erdoğan’a randevu vermedi. Erdoğan, Biden’ın kendisini adeta görmezden gelmesini hazmedemedi. Zira, ilgiyi üzerine çekebilmek için her şeyi yapmıştı. Görülmemiş ölçüde kalabalık bir heyetle New York’a gitmişti. Şaşaalı bir şekilde şehrin sokaklarını dolaştı. “Daha adil bir dünya mümkün” isimli kitabını, New York’un ünlü Times meydanında görsel reklamlarla tanıttı. Ayrıca, Türkiye’nin BM Daimi Temsilciliğinin bulunduğu Türk Evi’nin 36 katlı yeni binasını açtı.

Biden ile görüşememesinin yarattığı hayal kırıklığını ziyaretin hemen ertesinde açıklamalarına yansıttı. Ziyaretin ilk günü “dostum” diye nitelediği Biden’a, New York’tan ayrılırken ağır eleştiriler yöneltti. Hatta, Biden’ı terör örgütlerine destek vermekle suçladı. Rusya ile savunma sanayii alanındaki iş birliğinin arttırılacağını, bu meyanda ikinci parti S-400’lerin alınacağını söyledi.

2021 yılındaki Türkiye-ABD ilişkilerine baktığımızda benzer hayal kırıklıklarının Amerikan tarafında da yaşandığını görüyoruz. Biden’ın Türkiye’ye yönelik politikası temelde Türkiye’yi NATO’da tutmaya ve demokrasiye bağlı kılmaya dayanıyordu. Bu meyanda, ABD açısından büyük önem taşıyan konuyu, Türkiye’nin Rusya’dan satın aldığı S-400 füze savunma sistemleri teşkil ediyordu.

Başkan Biden, Türkiye’nin Rusya’dan satın aldığı S-400 füze savunma sistemlerini elden çıkarması için Erdoğan nezdinde ısrarlı girişimlerde bulundu. Ancak, bu girişimlerinden, selefi Trump gibi herhangi bir sonuç alamadı. Ayrıca, Biden’ın, demokrasi ve insan hakları konularında Türkiye’nin mevcut eksikliklerinin giderilmesini teminen Erdoğan’a yaptığı müteaddit çağrılar da cevapsız kaldı.

Bu meyanda, ABD Başkanı Joe Biden‘ın girişimiyle 9-10 Aralık’ta çevrimiçi olarak düzenlenen demokrasi, insan hakları, özgürlükler ve adil seçimler konulu Küresel Demokrasi Zirvesi’ne Türkiye’nin çağrılmaması, 110 ülkenin yer aldığı katılımcılar arasında, her ne kadar Macaristan, Rusya ve İran bulunmuyorsa da, Polonya, Angola, Irak, Ekvator gibi demokrasi ve insan hakları sicili Türkiye’den farklı olmayan ülkelerin yer alması, ABD’nin demokrasi ve insan hakları politikasının Türkiye’de haklı olarak sorgulanmasına yol açtı.

Bu arada, Ağustos ayı sonlarında, Afganistan’dan çekilme sürecini yönetmekte gösterdiği inanılmaz zafiyet, Amerika’nın dostları ve müttefikleri başta olmak üzere, dünya ülkeleri nezdindeki moral üstünlüğünün ciddi yara almasına yol açtı. Biden Yönetimi, ABD içinde de zemin kaybetti. Bunun, Demokratlar bakımından maliyetinin ne boyutta olduğunu, önümüzdeki yıl yapılacak Kongre ara seçimlerinde göreceğiz.

Küresel dünya düzenini, evrensel değerler, özgürlükler ve adalet temelinde yeniden kurgulama vaadiyle iktidara gelen Başkan Joe Biden’a duyulan güven büyük ölçüde azaldı. Ayrıca, Biden’ın iktidara gelmesiyle transatlantik ilişkilerde sağlanan olumlu gelişmeler de akamete uğradı. ABD, küresel plânda inandırıcılığını yitirdi.

Ayrıca, ABD, Suriye’deki Rusya ve İran askeri varlığını dengelemek gerekçesiyle YPG’ye verdiği desteği kesmeye yanaşmadı. Bunda, Türkiye’nin Rusya ile Suriye’de sürdürdüğü “zoraki evlilik” ve bölgedeki Kürtlere karşı sert söylemleri de önemli rol oynadı. Ancak, Türkiye için ulusal güvenlik meselesi olan bu konuda ABD’nin hiçbir esneklik göstermemesi, doğal olarak ilişkilerde bir açılım olasılığını ciddi şekilde engelledi.

Neticede, ilişkilerdeki tıkanmanın yönetilmesi gerekliliği çerçevesinde, hem Erdoğan hem Biden, pozisyonlarında birtakım pragmatik ayarlamalar yapma gereğini hissettiler.

Erdoğan, bir anlamda, kurumsal ilişkiye razı olmak zorunda kaldı. YPG meselesinde de istediğini alamayacağını anladı. Buna mukabil, Biden, S-400’lerin iade edilmeyeceği gerçeğini kabullendi. Biden, ayrıca, Erdoğan’ın, demokrasi ve insan hakları konularında beklenen adımları atmaya niyetli olmadığını gördü. ABD, bu konulardaki moral üstünlüğünü çok önceden kaybetmiş olduğu cihetle, Türk tarafına yaptığı çağrılar hiçbir etki yaratmadı.

Dolayısıyla, taraflar sorunlu konulara odaklanmama konusunda zımnî bir uzlaşıya varmak zorunda kaldılar.

ABD’de, Biden’ın, son zamanlarda dış politikada Çin ile rekabete ve Pasifik bölgesine ve asıl iç politikadaki sorunların çözümüne odaklandığı ve giderek azalan kamuoyu desteğini ihyâ etmeye öncelik verdiği biliniyor. Ayrıca, Afganistan sebebiyle büyük itibar kaybına uğrayan Biden’ın, Kasım ayı başında Virginia ve New Jersey’de yapılan Valilik seçimlerinde Demokratların yaşadığı oy kaybı yüzünden bundan sonra ülkeyi yönetmekte iyice zorlanacağı da aşikâr. Biden, partisi içinde mutlak hakimiyete sahip değil. Parti içindeki bir koalisyonun desteğine muhtaç. Üstelik, Kongre’de, partisi lehine olan denge bıçak sırtında. Ara seçimlere de iki yıldan az bir zaman kaldı. Biden, Demokratların lehine olan bu dengeyi, her ne pahasına olursa olsun, muhafaza etmek zorunda.

Ülkemizde de durum farklı değil. Ekonomik kriz yönetilemez boyutlara vardı. İktidar ve muhalefet bize ne iç ne dış politikada geleceğe dair umut verici bir vaatte bulunabiliyor. Kitleleri heyecanlandıracak, yenilikçi ve ufuk açıcı bir söylem geliştiremiyor. Günlerimiz kısır tartışmalar ve anlamsız karşılıklı suçlamalarla geçiyor. Halkın geleceğe dair ümitleri büyük ölçüde kırılmış durumda.

Bu arada, her iki ülkede de, iç siyasette görülmemiş bir kutuplaşma, ötekileştirme, sosyal ve kültürel kimlik kavgası yaşanmakta olduğunu kaydetmekte yarar var. Hem Türkiye’de hem ABD’de uzlaşı kültürü yok olmuş durumda. Siyasi gruplar birbirlerine nefret diliyle hitap etmekten çekinmiyor. Öyle ki, küresel pandemi ile mücadelede ortak hareket etme gerekliliği dahi her iki ülkede de toplumu biraraya getirmeyi başaramadı.

Ezcümle, dış politikada yaşamakta olduğu yalnızlıktan kurtulmak ve karşı karşıya bulunduğu ağır ekonomik krizi yönetebilmek için Türkiye’nin ABD ile ilişkilerini sağlıklı ve dengeli şekilde yürütmeye ihtiyacı var. Buna mukabil, Afganistan ve Karadeniz’de güvenlik işbirliği bakımından, ayrıca Çin-Rusya aksına karşı yürütülen yeni nesil soğuk savaşta NATO ittifakı tarafında konumlanmasını teminat altına almak için ABD’nin Türkiye ile iyi ilişkilere ihtiyacı bulunuyor.

Kısacası, mevcut şartlar, birbirlerine farklı gerekçelerle muhtaç olan Türkiye ve ABD için, 2021 yılının sonlarına doğru, ikili ilişkilerin gündeminde bulunan çetrefil sorunları bir süreliğine dahi olsa geri plâna iterek, ortak çıkarlara dayalı bir manevra alanı yaratma ihtiyacını ortaya çıkardı.

İşte, bu noktada, Türkiye’nin ABD’den, 40 adet yeni F-16 savaş uçağı ve 80 F-16 modernizasyon kiti satın almak için ABD makamlarına başvurduğunun, 22 Ekim 2021 tarihinde bizzat Erdoğan tarafından açıklanması taraflar için adeta bir can simidi oluşturdu. Nitekim, İklim Zirvesi vesilesiyle Erdoğan ile Biden arasında 31 Ekim’de Roma’da gerçekleşen görüşmede Türkiye’nin F-16 talebinin gündeme geldiği taraflarca kamuoyuna açıklandı. Türkiye ve ABD arasında, olumlu bir havanın oluşmasına sebep olan bir konu nihayet bulunabilmişti. Yani, tarafların ihtiyaç duyduğu manevra alanı yaratılmıştı.

Elbette, bu son gelişme ikili ilişkilerde mevcut kırılganlığın aşılmasına yetmiyor. Tarafların, ortak çalışma konuları bulmak hususunda daha yaratıcı fikirler geliştirmeleri gereğini ortadan kaldırmıyor. Ancak, tarihi bir dönemeçte olan ilişkileri 2022 yılına kadar herhangi bir kırılma yaşanmadan taşımak hususunda geçici bir imkân sağlıyor, o kadar…

İtalyan yazar Umberto Eco, bir makalesinde, insanların kimliklerini tanımlamak için bir düşmana ihtiyaçları olduğunu, değerlerini kanıtlamak için bunun önemli olduğunu, bu yüzden insanoğlunun düşmanı yoksa bile kendine bir düşman yarattığını yazmıştı. Viktor Orban da, birçok siyasetçinin yaptığı gibi, seçim dönemi geldiğinde bir “düşman” yaratıyordu. Bir dönem “Soros” düşmanlığını kullanmıştı. Son seçimlerde ise “Savaş mı Barış mı?” sloganıyla en büyük düşman olan savaşı, Ukrayna’nın işgalinin yarattığı etkileri öne çıkardı. Sosyal ve görsel medyayı da başarıyla kullanan Orban, ünü ülke sınırlarını aşan Macar film endüstrisine, eski başbakanlardan birini  eleştiren “Her Şeyi Berbat Ettik” adlı bir film de yaptırdı.

Ukrayna savaşının gölgesinde yapılan son seçimlerde Orban’ın karşısında altı muhalefet partisinden oluşan bir blok yer aldı. Blok içinde sosyalistler ve aşırı sağcılar gibi ezeli rakipler de bulunuyordu. Bu bloğun bizdeki altı parti ittifakından farkı, hedeflerinin anayasal sistemi değiştirmek değil, sadece Orban’ı iktidardan indirmek olmasıydı. Daha önce Budapeşte Belediye Başkanlığını birleşerek almış olmaları onları cesaretlendirmişti.

Ancak son seçimlerde “Altılı Blok” un hatası, Orban’ın karşısına LGBT haklarını savunan Katolik Péter Márki-Zay’ı çıkarması, yani Orban’a sağdan hücum etmesi, muhafazakârlığa muhafazakârlıkla karşı çıkıyor olmasıydı. Márki-Zay’ın kadınlara ve yaşlılara yönelik beyanları da Fidesz tarafından seçmenlere hakaret olarak nitelendirildi.

Orban hakkında çok şey yazıldı, söylendi. Görev yaptığım dönemde Orban’ı en çok, kalabalıkları gülmekten kırıp geçiren esprileriyle hatırlıyorum. Önderlik vasıfları belirgin, hızlı karar alabilen, zeki, dışarıdan göründüğünün aksine kibirli olmayan, etkileyici hitabet gücüne sahip, İngilizceyi rahat ve düzgün kullanabilen; eğitimi, kültür düzeyi ve yetişme tarzı diğer muhafazakâr Avrupalı liderlerden farklı olmayan bir siyasetçiydi. 2010’dan sonraki her seçimde tek başına iktidar olmayı başarmıştı. AB ülkelerinin eşcinsel evliliklere izin veren, aileyi zayıflatan geleneklerin ihmal edilmesine yol açan liberal politikalarına karşı çıkıyordu. Bu siyaseti, liberal eğilimlerin karşısında yer aldığı için Batı Avrupa’da “illiberal” diye niteleniyordu. Ama kendisi de illiberal olduğunu açıkça dile getiriyordu. Tartışmalı bir kavram haline gelen illiberalliği “hoşgörüsüzlük” olarak takdim edenler de vardı.

Gençliğinde ateşli bir Sovyet karşıtı olan Viktor Orban’ın içinde yer aldığı, “Yurttaşlar Birliği” anlamına gelen Fidesz hareketi 1980 sonlarında Rus askerlerinin Macaristan’dan çıkması için mücadele ediyordu. Bu bağlamda Orban’ın daha sonra izlediği siyaseti, Macar milliyetçiliği ve diğer bazı Avrupa ülkelerindeki sağ siyasette görülen din temelli muhafazakârlık olarak tanımlamak mümkün. Konuşmalarında Orban, liberal seçkinlere karşı geleneksel değerleri savunduğunu; aile, küreselleşme ve ulusal egemenlik konusunda farklı düşündüklerini söylüyordu. Buna karşılık kendisine yönelik eleştirilerin başında “Avrupa değerlerine yeterince bağlı olmamak” geliyordu. Ekonomide orta sınıfa yönelik bir politika izliyor, çeşitli ülkelerden yatırımcıları çekmeye çalışıyordu. Dışişleri Bakanlığına dış ticaret birimlerini de bağlayarak, Bakanlığın ismini “Dışişleri ve Ticaret Bakanlığı” olarak değiştirmişti. Gerçekçi davranarak avro’ya geçmeyi erteliyordu. Son yıllarda Orban Türk dünyasına da yaklaşmış, dost ve akraba Macaristan’ı Türk Devletleri Teşkilatına gözlemci üye yapmış, Budapeşte’de Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinin temsilcilik açmasına izin vermişti.

Macarlar Birinci Dünya Savaşına imparatorluk olarak girip, 1919’da Trianon Antlaşmasıyla topraklarının üçte ikisini kaybederek çıkmışlardı. Birçok Macar aydını, ülkesinin “küçülmüş” olduğunu düşünüyordu. Hâlâ Romanya’da, Sırbistan’da, Slovakya’da ve Ukrayna’da binlerce Macar yaşıyor. Komşu ülkelerdeki Macar azınlıkların sıkıntıları sık sık ilişkilerin gerilme nedeni haline gelebiliyor.

2017 yılında Ukrayna’nın Macar azınlığa ait okullarda Macarca eğitimini kısıtlaması, Macar makamlarının azınlık mensuplarına yurttaşlık vermeye başlaması iki ülke arasında soğukluğa neden olmuştu. Doğal gaz konusunda da Macaristan’ın Ukrayna’yı dışlamak istemesi sorun yaratmıştı. Buna rağmen, daha önce Orta Doğudan sığınmacı kabulüne şiddetle karşı çıkan Macaristan, Ukrayna savaşında yarım milyona yakın sığınmacıyı ülkesine kabul etti.

Peki Orban’ın ateşli Sovyet karşıtlığıyla başlayan siyasi hayatı Putin’le yakınlaşma noktasına nasıl gelmişti? Macaristan halen doğal gazının %85’ini, petrolünün %64’ünü Rusya’dan alıyor. Ülkenin elektrik ihtiyacını karşılayan Pakş nükleer santrali komünizm döneminde Rus teknolojisiyle yapılmıştı. Macar Hükümeti bu santralin genişletilmesinin ve yenilenmesinin Rusların desteği ve kredisiyle gerçekleşmesini diğer seçeneklere göre daha rasyonel buluyordu.

Viktor Orban, “hegemonyacı” olarak nitelendirdiği Avrupa Birliği politikalarına şiddetle karşı çıkıyordu. Ancak onun AB üyeliğinden çıkmak istediği yönünde bir tutumu olduğunu söylemek mümkün değildi. Bir toplantıda, AB’den çıkıp çıkmayacağı konusu açıldığında, “Yemek sofrasında bir sandalyeye sahip olmak, menüde olmaktan her zaman daha iyidir” demişti. Orban bu seçkin grubun içinde kalmayı tercih ediyordu. NATO’yu da Macaristan için en büyük güvence olarak görüyordu. Peki Brüksel’den kendisine yöneltilen otoriterlik eleştirileri haklı mıydı?

Kuşkusuz demokratik özgürlükler, kuvvetler ayrılığı, insan haklarına saygı ve hukuk devleti ilkeleri, Macaristan’ın da, Polonya’nın da, Türkiye’nin de uyması gereken evrensel değerlerdir. Macaristan’a baktığımızda, bazı yasaların yürütmenin elini güçlendirecek şekilde çıkması, bağımsız kalması gereken kurumların zayıflatılması ülke içinde ve dışında eleştiriliyordu. Basının derin bir çatlakla ikiye bölündüğü görülüyordu. Tartışmalar hayli sert fakat Avrupa değerleri üzerinden yapılıyordu. Hapse atılan bir gazeteci ya da politikacı anımsamıyorum. AGİT’in, genel olarak etkin bulduğu seçim süreciyle ilgili bazı önerileri bulunmakla birlikte, seçimlere gölge düşürecek iddialar ileri sürüldüğünü de hatırlamıyorum.

Brüksel’in aynı zamanda Polonya’yı da hedef alan eleştirileri şüphesiz Avrupa değerlerinden hareket ediyordu, ancak Avrupa Birliğine birçok kriteri karşılayarak tam üye olduktan sonra, bir ülkenin Çin ve Rusya ile aynı kefeye konularak, karanlık bir otoriterlikle yönetildiğinin ileri sürülmesi, iradesini özgür seçimle dile getirmiş, eğitim düzeyi yüksek ve sağduyulu Macar halkına haksızlık sayılmaz mıydı? Avrupa’nın birçok konuda çifte standart uyguladığı da bir gerçekti: Örneğin “ülkesinin topraklarının tamamına hakim olmayan”, ciddi bir uluslararası ihtilafın tarafı olan, toprağında BM Barış Gücü konuşlu bulunan ve kendisiyle eşit statüdeki Kıbrıs Türklerine insan haklarına aykırı biçimde ambargo uygulayan Güney Kıbrıs Rum Yönetiminin başından beri Birliğe alınması büyük bir hata değil miydi?

3 Nisan Pazar günü yapılan seçimlerin sonuçlarının Macar halkına barış ve refah getirmesini diliyorum.